Średniowieczne księgi zajmowały w ówczesnej kulturze szczególne miejsce. Dostępne były nielicznym – księżom i zakonnikom, królom i arystokracji oraz ludziom związanym z uniwersytetami. Zwykli śmiertelnicy nie mieli do nich odstępu, zresztą… obca była im umiejętność czytania.
Wielkie, cenne dzieła zawierające treści o charakterze religijnym bądź świeckim nazywamy kodeksami. Proces ich wytwarzania był bardzo czasochłonny i wymagał ogromnego nakładu pracy. Jako kart używano pergaminu, czyli specjalnie wyprawionej skóry, zwykle cielęcej, owczej lub koźlej. Znano już papier (który w 105 roku n.e. wynaleźli Chińczycy, a proces produkcji udoskonalili Arabowie), ale używano go do wytwarzania tańszych ksiąg, takich jak podręczniki dostępne studentom (które bywały przykute do uniwersyteckich pulpitów łańcuchami, by upewnić się, że pozostaną na swoim miejscu!).
Palimpsesty i iluminacje
Pergaminowe karty były elastyczne i wytrzymałe, oraz pozwalały na ponowne wykorzystanie arkuszy, gdy tekst był już nieaktualny. Dzieła napisane na wykorzystanym uprzednio pergaminie to palimpsesty. Okładki kodeksów wykonywano z desek obitych skórą – stąd dzisiejszy frazeologizm „przeczytać coś od deski do deski” – czyli od początku do końca.
Średniowieczne księgi wyróżniały się pięknymi zdobieniami, które nazywamy iluminacjami. Zwykle wyróżniano pierwsze litery rozdziałów określane mianem inicjałów. Na marginesach i w tekście znajdowały się miniatury, czyli ręcznie wykonane ilustracje. Ważniejsze fragmenty utworu podkreślano kolorem czerwonym, a proces ten zwał się rubrykowaniem.
Dlaczego średniowieczne księgi były tak cenne?
Nad wykonaniem średniowiecznej księgi pracowała rzesza ludzi:
- osoby przygotowujące pergaminowe karty – zwykle zakonnicy,
- osoba przepisująca księgi czyli skryba lub skryptor, inaczej nazywany kopistą,
- korektor, to znaczy najlepiej wykształcony zakonnik sprawdzający poprawność zapisu,
- rubrykator pracujący czerwonym atramentem i zaznaczający ważne fragmenty utworu,
- iluminator wykonujący zdobienia i rysunki,
- introligator, czyli osoba zajmująca się składaniem kart w księgę i oprawą,
- a również w przypadku cenniejszych ksiąg – kuśnierz, rzeźniarz, złotnik czy kowal.
Kopiści mogli pracować jedynie przy świetle dnia, a napisanie jednej księgi często trwało latami. Zdarzało się, że taka księga była dziełem życia skryby. Używane materiały – wyprawione skóry, oprawa, barwne atramenty do wykonania iluminacji – wszystko to składało się na fakt, że cena takiego kodeksu równała się wartości całej wsi. Dlatego właśnie kodeksy były traktowane w średniowieczu w szczególny sposób i dostępne tylko wybrańcom – sługom bożym, arystokracji i osobom związanym z życiem uniwersyteckim.
Opracowano z pomocą: ruj.uj.edu.pl, warsztathistoryka.uni.lodz.pl.
Źródło grafiki iluminowanej średniowiecznej księgi: fot. abebook.com
Język polski 