Elementy budowy wiersza
Wiersze dzielimy między innymi ze względu na to, czy są podzielone na zwrotki, czy liczba sylab w wersach jest regularna i występuje średniówka, jak rozłożone są akcenty oraz czy zastosowano rymy. Przed określeniem rodzaju wiersza zawsze więc należy przyjrzeć się następującym elementom:
- liczba strof (zwrotek),
- liczba wersów w każdej strofie,
- liczba sylab w każdym wersie,
- rytm występujący w utworze,
- rymy – ich układ i typy.
Wiersz stroficzny
Podzielony jest na strofy czyli zwrotki. (Podział ze względu na strofikę)
Nie porzucaj nadzieje,
Jakoć się kolwiek dzieje;
Bo nie już słońce ostatnie zachodzi,
A po złej chwili piękny dzień przychodzi.Patrzaj teraz na lasy,
Jako prze zimne czasy
Wszytkę swą krasę drzewa utraciły
A śniegi pola wysoko przykryły.Jan Kochanowski „Pieśń IX”
Wiersz stychiczny
Brak jest w nim podziału na strofy (zwrotki). (Podział ze względu na strofikę)
Chociaż raz
warto umrzeć z miłości.
Chociaż raz.
A to choćby po to,
żeby się później chwalić znajomym,
że to bywa.
Że to jest.
…Umrzeć.
Leżeć w cmentarzu czyjejś szuflady
obok innych nieboszczków listów
i nieboszczek pamiątek
i cierpieć… (…)Agnieszka Osiecka „Umrzeć z miłości”
Wiersz biały
Wiersz, w którym nie występują rymy.
Waligórzanki, żeńska fauna,
jak łoskot beczek nagie.
Gnieżdżą się w stratowanych łożach,
śpią z otwartymi do piania ustami.
Źrenice ich uciekły w głąb
i penetrują do wnętrza gruczołów,
z których się drożdże sączą w krew.Córy baroku. Tyje ciasto w dzieży,
parują łąźnie, rumienią się wina,
cwałują niebem prosięta obłoków,
rżą trąby na fizyczny alarm.Wisława Szymborska „Kobiety Rubensa”
Wiersz sylabiczny
Wiersz, w którym każdy wers składa się z takiej samej liczby sylab. Niektóre akcenty są rozłożone regularnie i padają na przedostatnią sylabę wyrazu kończącego wers oraz przed średniówką, jeśli wersy mają więcej niż osiem sylab. W wierszu sylabicznym brak jest przerzutni i zwykle występują rymy żeńskie.
Przeszłość jak ogród zaczarowany
Przeszłość jak pełna owoców misa
Liści opadłych złote dywany,
Winograd ognia strzępami zwisa.Leopold Staff, „Zachód jesienny”
Wiersz sylabotoniczny
Wiersz, w którym wersy składają się z takiej samej liczby sylab i występują akcenty. Akcenty mają stałe miejsca i w każdym wersie jest ich tyle samo. Wiersz sylabotoniczny brzmi bardziej rytmicznie niż wiersz sylabiczny.
A czy znasz ty, bracie młody,
Twoje ziemie, twoje wody?
Z czego słyną, kędy giną,
W jakim kraju i dunaju?Wincenty Pol „Pieśń o ziemi naszej”
Wiersz toniczny
Wiersz, w którym nie obowiązuje stała liczba sylab w wersie, ale każdy wers zawiera stałą liczbę akcentów. Akcenty w wersach nie muszą być rozłożone regularnie.
Umiłowanie ty moje!
Kształty nieomal dziecięce!
Skroń dotąd nie pomarszczona
Białe, wąziutkie ręce.Jan Kasprowicz „Księga ubogich”
Wiersz wolny
Wiersz, w którym liczba sylab w poszczególnych wersach jest różne. Odrzuca tradycyjne reguły dotyczące budowy wiersza.
Nie mogę przypomnieć sobie
jego twarzy
stawał wysoko nade mną
na długich rozstawionych nogach
widziałem
złoty łańcuszek
popielaty surdut
i chudą szyję
do której przyszpilony był
nieżywy krawatZbigniew Herbert „Pan od przyrody”
Średniówka
Miejsce, które dzieli wers na dwie w przybliżeniu równe części. Występuje zwykle w wersach dłuższych niż osiem sylab.
Wielkieś mi uczyniła + pustki w domu moim,
Moja droga Orszulo, + tym zniknieniem swoim!
Pełno nas, a jakoby + nikogo nie było:
Jedną maluczką duszą + tak wiele ubyło.
Tyś za wszytki mówiła, + za wszytki śpiewała,
Wszytkiś w domu kąciki + zawżdy pobiegała.Jan Kochanowski „Tren VIII”