Co to jest liryka?

Liryka jest rodzajem literackim obejmującym utwory, których treścią są osobiste uczucia, przeżycia, nastroje i refleksje. Osoba wypowiadająca się w utworach lirycznych to podmiot liryczny, a jego formę wypowiedzi nazywamy monologiem lirycznym (rzadziej pojawia się dialog).

Lirykę wyróżnia język poetycki – całkowicie różny od naszej codziennej mowy, pełen środków stylistycznych takich jak: przenośnia (metafora), uosobienie, porównanie, epitet, apostrofa, anafora, epifora, powtórzenie czy wyraz dźwiękonaśladowczy (onomatopeja). By dowiedzieć się więcej, kliknij tutaj: Środki stylistyczne

Typy liryki

W zależności od tego, w jaki sposób podmiot liryczny przekazuje swoje uczucia, mówimy o różnych typach liryki.

• Liryka bezpośrednia – podmiot liryczny ujawnia się i wprost mówi o swoich uczuciach czy refleksjach. Dzieli się na lirykę osobistą (gdy podmiot liryczny moglibyśmy utożsamić z autorem), lirykę roli (gdy podmiot liryczny udaje jakąś postać historyczną lub mitologiczną) i lirykę maski (gdy podmiot liryczny udaje przedmiot, zwierzę, ideę, pojęcie itp.).

Jestem Julią
mam lat 23
dotknęłam kiedyś miłości
miała smak gorzki
jak filiżanka ciemnej kawy
wzmogła
rytm serca
rozdrażniła
mój żywy organizm
rozkołysała zmysły

Halina Poświatowska „Jestem Julią…”

• Liryka pośrednia – podmiot liryczny nie ujawnia się i nie mówi o swoich przeżyciach wprost. Zamiast tego posługuje się jakąś sytuacją bądź obrazem, pośrednio przekazując swoje uczucia. Dzieli się na sytuacyjną (gdy prezentuje jakąś sytuację) i opisową (gdy podmiot liryczny posługuje się opisem).

Zie­mia to ziarn­ko na­praw­dę nie wię­cej,
A inne ziarn­ka – pla­ne­ty i gwiaz­dy.
A choć ich bę­dzie chy­ba sto ty­się­cy,
Do­mek z ogro­dem może stać na każ­dej.

Czesław Miłosz „Przypowieść o maku”

• Liryka podmiotu zbiorowego podmiot występuje jako “my” i wypowiada się w imieniu wielu osób.

Jeszcze Polska nie umarła,
kiedy my żyjemy.
Co nam obca przemoc wydarła,
szablą odbijemy.

Józef Wybicki „Mazurek Dąbrowskiego”

• Liryka inwokacyjna (zwana też liryką apelu) – oprócz jawnego podmiotu lirycznego wyróżniamy adresata lirycznego, którym może być osoba lub grupa, zjawisko czy pojęcie abstrakcyjne takie jak miłość bądź śmierć. 

Bez serc, bez ducha, – to szkieletów ludy!
Młodości! dodaj mi skrzydła!
Niech nad martwym wzlecę światem
W rajską dziedzinę ułudy:
Kędy zapał tworzy cudy,
Nowości potrząsa kwiatem
I obleka w nadziei złote malowidła!

Adam Mickiewicz „Oda do radości”

Poćwicz!

Budowa wiersza – wersy, zwrotki, rymy

Utwory liryczne składają się z wersów. Wersy mogą grupować się w zwrotki, inaczej strofy (wtedy wiersz nazywamy stroficznym) bądź być ułożone w sposób ciągły, bez zwrotek (wówczas mamy do czynienia z wierszem stychicznym). W wierszach często występują też rymy. Ich ułożenie wpływa na rytm.

Podział rymów ze względu na układ

• AABB – parzyste:

Co to za ży­cie bywa w mło­do­ści?
Nie czu­jesz ser­ca, wą­tro­by, ko­ści,
Śpisz jak za­bi­ty, po­pi­jasz gład­ko
I na­wet gło­wa boli cię rzad­ko.

Wisława Szymborska „Oda do starości”

• ABAB – krzyżowe zwane też naprzemiennymi:

Nie obie­cu­ję ci wie­le…
Bo tyle co pra­wie nic…
Naj­wy­żej wio­sen­ną zie­leń…
I po­god­ne dni…

Bolesław Leśmian „Nie obiecuję ci prawie nic”

• ABBA – okalające:

Ty­siąc­kroć, moja bo­ha­tyr­ko cud­na.
Chcę z tobą sta­łe za­wie­rać przy­mie­rze
I spi­sać na­sze mowę na pa­pie­rze.
I ty do tego nie dasz się być trud­na.

Jan Andrzej Morsztyn „Do panny”

Podział rymów ze względu na długość słowa

• męskie (jednosylabowe): dal – żal – bal
• żeńskie (wielosylabowe): mowa – słowa – głowa

Podział rymów ze względu na podobieństwo brzmienia

• dokładne: wieje – dzieje
• niedokładne: zakręcie – zdobędzie

Po więcej informacji o rodzajach utworów lirycznych kliknij tutaj: Typy wierszy

Gatunki liryki

• Pieśń charakteryzuje się prostą budową i przeważnie poważną tematyką. Podzielona jest na strofy i zwrotki. Przykładem może być „Pieśń świętojańska o Sobótce” Jana Kochanowskiego.
• Hymn jest to uroczysta i podniosła pieśń pochwalna na cześć bóstwa, wartości, wydarzenia, ojczyzny. Przykład „Hymn do miłości Ojczyzny” Ignacego Krasickiego.
• Tren jest wierszem o żałobnym charakterze poświęconym osobie zmarłej, wychwalający jej zalety i opisujący rozpacz tych, których pozostawiła. Najsłynniejszym przykładem są „Treny” Jana Kochanowskiego.
• Elegia jest to poważny i refleksyjny utwór rozpamiętujący sprawy osobiste lub egzystencjalne. Przykładem jest „Elegia o… (chłopcu polskim)” Krzysztofa Kamila Baczyńskiego.
• Fraszka jest to krótki wiersz o różnorodnej tematyce. Często ma charakter ironiczny lub humorystyczny. Zawiera puentę. Fraszki pisał Jan Kochanowski, np. „Na lipę”, „Na zdrowie”.

Poćwicz!

Zobacz też inne rodzaje literackie:

Sprawdź się w quizie dotyczącym epiki, liryki i dramatu: