Co to jest liryka?

Liryka jest rodzajem literackim obejmującym utwory, których treścią są osobiste uczucia, przeżycia, nastroje i refleksje. Osoba wypowiadająca się w utworach lirycznych to podmiot liryczny, a jego formę wypowiedzi nazywamy monologiem lirycznym.

Lirykę wyróżnia język poetycki – całkowicie różny od naszej codziennej mowy, pełen środków stylistycznych takich jak: przenośnia (metafora), uosobienie, porównanie, epitet, apostrofa, anafora, epifora, powtórzenie czy wyraz dźwiękonaśladowczy (onomatopeja). By dowiedzieć się więcej, kliknij tutaj: Środki stylistyczne

Typy liryki

W zależności od tego, w jaki sposób podmiot liryczny przekazuje swoje uczucia, mówimy o różnych typach liryki.

• Liryka bezpośrednia – podmiot liryczny ujawnia się i wprost mówi o swoich uczuciach czy refleksjach:

Jestem Julią
mam lat 23
dotknęłam kiedyś miłości
miała smak gorzki
jak filiżanka ciemnej kawy
wzmogła
rytm serca
rozdrażniła
mój żywy organizm
rozkołysała zmysły

Halina Poświatowska „Jestem Julią…”

• Liryka pośrednia – podmiot liryczny nie ujawnia się i nie mówi o swoich przeżyciach wprost. Zamiast tego posługuje się jakąś sytuacją bądź obrazem, pośrednio przekazując swoje uczucia.

Zie­mia to ziarn­ko na­praw­dę nie wię­cej,
A inne ziarn­ka – pla­ne­ty i gwiaz­dy.
A choć ich bę­dzie chy­ba sto ty­się­cy,
Do­mek z ogro­dem może stać na każ­dej.

Czesław Miłosz „Przypowieść o maku”

• Liryka inwokacyjna – w tym typie liryki oprócz jawnego podmiotu lirycznego wyróżniamy adresata lirycznego, którym może być osoba lub grupa, zjawisko czy pojęcie abstrakcyjne takie jak miłość bądź śmierć. 

Bez serc, bez ducha, – to szkieletów ludy!
Młodości! dodaj mi skrzydła!
Niech nad martwym wzlecę światem
W rajską dziedzinę ułudy:
Kędy zapał tworzy cudy,
Nowości potrząsa kwiatem
I obleka w nadziei złote malowidła!

Adam Mickiewicz „Oda do radości”

Budowa wiersza – wersy, zwrotki, rymy

Utwory liryczne składają się z wersów. Wersy mogą grupować się w zwrotki, inaczej strofy (wtedy wiersz nazywamy stroficznym) bądź być ułożone w sposób ciągły, bez zwrotek (wówczas mamy do czynienia z wierszem stychicznym). W wierszach często występują też rymy. Ich ułożenie wpływa na rytm.

Podział rymów ze względu na układ

• AABB – parzyste:

Co to za ży­cie bywa w mło­do­ści?
Nie czu­jesz ser­ca, wą­tro­by, ko­ści,
Śpisz jak za­bi­ty, po­pi­jasz gład­ko
I na­wet gło­wa boli cię rzad­ko.

Wisława Szymborska „Oda do starości”

• ABAB – krzyżowe zwane też naprzemiennymi:

Nie obie­cu­ję ci wie­le…
Bo tyle co pra­wie nic…
Naj­wy­żej wio­sen­ną zie­leń…
I po­god­ne dni…

Bolesław Leśmian „Nie obiecuję ci prawie nic”

• ABBA – okalające:

Ty­siąc­kroć, moja bo­ha­tyr­ko cud­na.
Chcę z tobą sta­łe za­wie­rać przy­mie­rze
I spi­sać na­sze mowę na pa­pie­rze.
I ty do tego nie dasz się być trud­na.

Jan Andrzej Morsztyn „Do panny”

Podział rymów ze względu na długość słowa

• męskie (jednosylabowe): dal – żal – bal
• żeńskie (wielosylabowe): mowa – słowa – głowa

Podział rymów ze względu na podobieństwo brzmienia

• dokładne: wieje – dzieje
• niedokładne: zakręcie – zdobędzie

Po więcej informacji o rodzajach utworów lirycznych kliknij tutaj: Typy wierszy

Gatunki liryki

• Pieśń charakteryzuje się prostą budową i przeważnie poważną tematyką. Podzielona jest na strofy i zwrotki. Przykładem może być „Pieśń świętojańska o Sobótce” Jana Kochanowskiego.
• Hymn jest to uroczysta i podniosła pieśń pochwalna na cześć bóstwa, wartości, wydarzenia, ojczyzny. Przykład „Hymn do miłości Ojczyzny” Ignacego Krasickiego.
• Tren jest wierszem o żałobnym charakterze poświęconym osobie zmarłej, wychwalający jej zalety i opisujący rozpacz tych, których pozostawiła. Najsłynniejszym przykładem są „Treny” Jana Kochanowskiego.
• Elegia jest to poważny i refleksyjny utwór rozpamiętujący sprawy osobiste lub egzystencjalne. Przykładem jest „Elegia o… (chłopcu polskim)” Krzysztofa Kamila Baczyńskiego.
• Fraszka jest to krótki wiersz o różnorodnej tematyce. Często ma charakter ironiczny lub humorystyczny. Zawiera puentę. Fraszki pisał Jan Kochanowski, np. „Na lipę”, „Na zdrowie”.

Zobacz też inne rodzaje literackie: