
Co to jest liryka?
Liryka jest rodzajem literackim obejmującym utwory, których treścią są osobiste uczucia, przeżycia, nastroje i refleksje. Osoba wypowiadająca się w utworach lirycznych to podmiot liryczny, a jego formę wypowiedzi nazywamy monologiem lirycznym.
Lirykę wyróżnia język poetycki – całkowicie różny od naszej codziennej mowy, pełen środków stylistycznych takich jak: przenośnia (metafora), uosobienie, porównanie, epitet, apostrofa, anafora, epifora, powtórzenie czy wyraz dźwiękonaśladowczy (onomatopeja). By dowiedzieć się więcej, kliknij tutaj: Środki stylistyczne
Typy liryki
W zależności od tego, w jaki sposób podmiot liryczny przekazuje swoje uczucia, mówimy o różnych typach liryki.
- Liryka bezpośrednia – podmiot liryczny ujawnia się i wprost mówi o swoich uczuciach czy refleksjach:
Jestem Julią
mam lat 23
dotknęłam kiedyś miłości
miała smak gorzki
jak filiżanka ciemnej kawy
wzmogła
rytm serca
rozdrażniła
mój żywy organizm
rozkołysała zmysłyHalina Poświatowska „Jestem Julią…”
- Liryka pośrednia – podmiot liryczny nie ujawnia się i nie mówi o swoich przeżyciach wprost. Zamiast tego posługuje się jakąś sytuacją bądź obrazem, pośrednio przekazując swoje uczucia.
Ziemia to ziarnko naprawdę nie więcej,
A inne ziarnka – planety i gwiazdy.
A choć ich będzie chyba sto tysięcy,
Domek z ogrodem może stać na każdej.Czesław Miłosz „Przypowieść o maku”
- Liryka inwokacyjna – w tym typie liryki oprócz jawnego podmiotu lirycznego wyróżniamy adresata lirycznego, którym może być osoba lub grupa, zjawisko czy pojęcie abstrakcyjne takie jak miłość bądź śmierć.
Bez serc, bez ducha, – to szkieletów ludy!
Młodości! dodaj mi skrzydła!
Niech nad martwym wzlecę światem
W rajską dziedzinę ułudy:
Kędy zapał tworzy cudy,
Nowości potrząsa kwiatem
I obleka w nadziei złote malowidła!Adam Mickiewicz „Oda do radości”
Budowa wiersza – wersy, zwrotki, rymy
Utwory liryczne składają się z wersów. Wersy mogą grupować się w zwrotki, inaczej strofy (wtedy wiersz nazywamy stroficznym) bądź być ułożone w sposób ciągły, bez zwrotek (wówczas mamy do czynienia z wierszem stychicznym). W wierszach często występują też rymy. Ich ułożenie wpływa na rytm.
Podział rymów ze względu na układ
- AABB – parzyste:
Co to za życie bywa w młodości?
Nie czujesz serca, wątroby, kości,
Śpisz jak zabity, popijasz gładko
I nawet głowa boli cię rzadko.Wisława Szymborska „Oda do starości”
- ABAB – krzyżowe zwane też naprzemiennymi:
Nie obiecuję ci wiele…
Bo tyle co prawie nic…
Najwyżej wiosenną zieleń…
I pogodne dni…Bolesław Leśmian „Nie obiecuję ci prawie nic”
- ABBA – okalające:
Tysiąckroć, moja bohatyrko cudna.
Chcę z tobą stałe zawierać przymierze
I spisać nasze mowę na papierze.
I ty do tego nie dasz się być trudna.Jan Andrzej Morsztyn „Do panny”
Podział rymów ze względu na długość słowa
- męskie (jednosylabowe): dal – żal – bal
- żeńskie (wielosylabowe): mowa – słowa – głowa
Podział rymów ze względu na podobieństwo brzmienia
- dokładne: wieje – dzieje
- niedokładne: zakręcie – zdobędzie
Po więcej informacji o rodzajach utworów lirycznych kliknij tutaj: Typy wierszy
Gatunki liryki
- Pieśń charakteryzuje się prostą budową i przeważnie poważną tematyką. Podzielona jest na strofy i zwrotki. Przykładem może być „Pieśń świętojańska o Sobótce” Jana Kochanowskiego.
- Hymn jest to uroczysta i podniosła pieśń pochwalna na cześć bóstwa, wartości, wydarzenia, ojczyzny. Przykład „Hymn do miłości Ojczyzny” Ignacego Krasickiego.
- Tren jest wierszem o żałobnym charakterze poświęconym osobie zmarłej, wychwalający jej zalety i opisujący rozpacz tych, których pozostawiła. Najsłynniejszym przykładem są „Treny” Jana Kochanowskiego.
- Elegia jest to poważny i refleksyjny utwór rozpamiętujący sprawy osobiste lub egzystencjalne. Przykładem jest „Elegia o… (chłopcu polskim)” Krzysztofa Kamila Baczyńskiego.
- Fraszka jest to krótki wiersz o różnorodnej tematyce. Często ma charakter ironiczny lub humorystyczny. Zawiera puentę. Fraszki pisał Jan Kochanowski, np. „Na lipę”, „Na zdrowie”.
Zobacz też inne rodzaje literackie: