Pan Tadeusz

By przeczytać streszczenie szczegółowe „Pana Tadeusza”, kliknij tutaj:

„Pan Tadeusz” – rok i epoka powstania

• Autor – Adam Mickiewicz
• Czas powstania – 1832-1834
• Rok wydania – 1834 (Paryż)
• Epoka – romantyzm

„Pan Tadeusz” – geneza

Do prac nad książką “Pan Tadeusz” Adam Mickiewicz zasiadł w Paryżu, do którego przybył po upadku powstania listopadowego. Pragnął stworzyć dzieło, które pozwoliłoby mu ponownie przenieść się na łono ojczyzny i zapomnieć o niedoli emigranta, dlatego akcję umiejscowił na Litwie w dworku Soplicowo i pobliskim Dobrzynie, opisując kilka dni lata 1811 roku oraz jeden wiosenny dzień roku 1812. Mickiewicz pragnął również zachęcić cierpiących po rozbiorach Polaków do walki i natchnąć ich nadzieją na odzyskanie niepodległości. Pomysł na ród Sopliców Mickiewicz zaczerpnął z gawęd o szlachcicu Sewerynie Soplicy autorstwa Henryka Rzewuskiego, zaś na kształt dworku Soplicowo wpłynęły prawdopodobnie jego wspomnienia z pobytu w Wielkopolsce.

Znaczenie tytułu

Tytuł utworu jest rozbudowany i brzmi: “Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litwie. Historia szlachecka z 1811 i 1812 roku, we dwunastu księgach wierszem”. 

• Pan Tadeusz to imię jednego z bohaterów, który jest przedstawicielem młodego pokolenia i spaja wątki utworu.
• Zajazd w dawnej Polsce było to zbrojne zajęcie siłą czyjejś posiadłości. Zajazd na Sopliców jest według podtytułu ostatni, co sugeruje, że zwyczaj ten odchodzi w przeszłość.
• Podobnie w przeszłość odchodzi szlachta, która jest bohaterem zbiorowym utworu.
• Określenie “na Litwie” wskazuje miejsce akcji, zaś “historia szlachecka z 1811 i ‘12 roku” mówi o jej czasie. 
• Mamy również informację o liczbie ksiąg, z których składa się dzieło, oraz wskazanie, że ma ono formę wierszowaną.

Rodzaj i gatunek literacki

Ze względu na rodzaj literacki “Pan Tadeusz”, mimo że pisany jest wierszem, należy do epiki.

• W utworze przedstawione są wydarzenia.
• Istnieje narracja czyli przedstawienie wydarzeń przez narratora.
  • Czasami narrator jest wszechwiedzący, czyli zna wszystkie myśli i uczucia bohaterów (tak jest w przypadku inwokacji, opisów i apostrof).
  • Czasami, tak jak bohaterzy, narrator dysponuje ograniczoną wiedzą, więc wyraża opinię i przekonania ogółu.
• Mamy też wątki składające się na fabułę, czyli całość wydarzeń.
• Występują liczni bohaterowie i pojawiają się dialogi.

Ze względu na gatunek literacki “Pan Tadeusz” uznawany jest za epos (inaczej epopeję), czyli rozbudowany utwór epicki pisany wierszem ukazujący dzieje narodu na tle ważnych dla niego wydarzeń. Czasami używa się też dookreślenia narodowa oznaczającego skupienie się na polskich tradycjach, obyczajach i zwyczajach.

„Pan Tadeusz” jako epopeja:

• Jest dziełem obszernym – składa się z dwunastu ksiąg i pisany jest wierszem.
• Prezentuje dzieje narodu na tle ważnych wydarzeń historycznych – tutaj jest to kampania Napoleona dająca Polakom nadzieję na odzyskanie niepodległości.
• Pojawia się bohater zbiorowy czyli szlachta polska i przedstawione zostaje bogate tło obyczajowe dzięki scenom takim jak uczty i tańce, pojedynki, polowanie czy zbieranie grzybów.
• Pojawia się inwokacja, czyli uroczysty i podniosły zwrot do bóstwa, idei czy muzy z prośbą o inspirację – tutaj jest to zwrot do Litwy czyli ojczyzny poety, a także Matki Boskiej. 
• Zastosowane są liczne apostrofy, porównania homeryckie i opisy, a także retardacje polegające na opóźnieniu biegu akcji poprzez opisy i dygresje.
• W eposach zwykle przenika się świat ludzki i boski, zaś w “Panu Tadeuszu” uczuciom i zachowaniom bohaterów odpowiada natura.

Poszczególne księgi w eposach powinny stanowić zamknięte całości, jednak w utworze Mickiewicza tak się nie dzieje.

Najważniejsze wątki

• Wątek miłosny skupiający się wokół tytułowego Tadeusza, który najpierw wikła się w romans z Telimeną, a później uświadamia sobie uczucie do Zosi, co kończy się miłością i małżeństwem młodych.
• Spór o zamek, który jest dawną posiadłością Stolnika Horeszki, a jego śmierci i Targowicy przypadł Soplicom. Hrabia początkowo chce się go zrzec, ale pod wpływem Gerwazego i w chęci odwetu na Soplicach decyduje się ich najechać i zająć cały majątek.
• Wątek księdza Robaka, czyli tak naprawdę Jacka Soplicy pragnącego odkupić swoje winy. Działa on jako emisariusz, czyli tajny wysłannik polityczny, a jego zadaniem jest przygotowanie na Litwie powstania.
• Wątek narodowo-wyzwoleńczy czyli walka Polaków o niepodległość: chęć przyłączenia się do armii Napoleona i przygotowywanie powstania przeciwko Moskalom.

Przemiana Jacka Soplicy

Jacek Soplica to bohater, który przechodzi głęboką przemianę wewnętrzną. Z opowieści Gerwazego i spowiedzi samego Jacka na łożu śmierci wiemy, że w młodości był awanturnikiem i hulaką znanym ze swojej porywczości, jednak bardzo popularnym wśród szlachty. Fakt ten wykorzystał Stolnik Horeszko, udając przyjaźń i często zapraszając do siebie młodego Soplicę, szczególnie w czasie sejmików. Jednak kiedy Jacek z wzajemnością zakochał się w jego córce, pięknej Ewie, Horeszko podał mu czarną polewkę, co oznaczało, że odmawia jej ręki. Jacek zaczął koić urażoną dumę w alkoholu i ożenił się bez miłości, czego owocem był jego syn Tadeusz. Gdy dowiedział się, że Stolnik zmusił Ewę do małżeństwa z Wojewodą, z rozpaczy pojechał pod zamek, gdzie był świadkiem ataku Moskali. Widząc, że Horeszko po raz kolejny wygrał, Jacek z rozpaczy chwycił strzelbę jednego z Rosjan, i zanim zdołał wycelować, broń wypaliła, zabijając Stolnika. To spowodowało u Jacka wstrząs. Uznany za zdrajcę i dręczony wyrzutami sumienia musiał wyjechać z kraju. Wstąpił do armii Napoleona, a później przywdział habit bernardynów i postanowił walczyć o dobro kraju jako emisariusz. By odkupić swoje winy, starał się żyć skromnie i uczciwie, a także naprawić swoje błędy poprzez pogodzenie Sopliców i Horeszków oraz doprowadzenie do powrotu zamku we właściwe ręce. Jacek Soplica na łożu śmierci opowiada o swoim życiu, a zaręczyny Tadeusza z Zosią, jego pogodzenie się z Hrabią oraz wieści o wypowiedzeniu przez Napoleona wojny Rosji sprawiają, że umiera szczęśliwy. Na wiosnę kolejnego roku bohater zostaje zrehabilitowany i odznaczony przez samego Napoleona orderem Legii Honorowej.

Obraz szlachty w „Panu Tadeuszu”

“Pan Tadeusz” przedstawia polską szlachtę wraz ze wszystkimi jej wadami i zaletami. Ukazuje, jak bardzo zróżnicowani byli jej członkowie ze względu na stan posiadania, poglądy i temperament. Dokładnie opisany został zaścianek Dobrzyn, czyli wieś zamieszkała przez drobną szlachtę niegdyś zasłużoną  w wojnach, a obecnie żyjącą skromnie i pracowicie, w poszanowaniu dawnych obyczajów i tradycji. Ich przedstawicielami są m.in. Maciek nad Maćkami, Bartek Prusak, Maciej Kropiciel i Bartek Brzytewka. Mickiewicz bardzo kolorowo ukazał ich wady takie jak bezmyślność, porywczość, skłonność do bójki i pieniactwo, a także zalety – patriotyzm, waleczność, odwagę i przywiązanie do tradycji. W tekście da się jednak wyczuć sentyment pisarza, który wie, że świat szlachecki odchodzi w zapomnienie.

Obraz utraconej ojczyzny

Utracona ojczyzna w „Panu Tadeuszu” została przedstawiona jako idealny kraj dzieciństwa, do którego ma nadzieję przenieść się poeta, co widać szczególnie w inwokacji i epilogu. Szczegółowo opisana przyroda jest zachwycająca i przedstawiona w niemal baśniowy sposób, a dodatkowo współgra z uczuciami i zachowaniami bohaterów. Soplicowo to idealny dworek przepełniony historią i tradycjami, gościnny i dostatni, do którego Tadeusz z przyjemnością wraca po latach nauki spędzonych w mieście, zaś ludzie wraz z ich wadami i zaletami przedstawieni zostali w sympatyczny i sentymentalny sposób.

Motywy literackie

• Miłość i perypetie miłosne (Tadeusz i Zosia, Telimena)
• Nieszczęśliwa miłość (Jacek Soplica i Ewa Horeszko)
• Przyroda, arkadia, sielanka
• Obraz szlachty polskiej
• Dom i rodzina
• Konflikt pomiędzy dwoma rodami (Soplicowie i Horeszkowie)
• Życie pod zaborami, powstanie, walka o wolność
• Przemiana wewnętrzna bohatera i odkupienie win (Jacek Soplica)

By sprawdzić swoją znajomość „Pana Tadeusza”, kliknij poniżej: