Na skróty:

• Rozpoznawanie imiesłowu przymiotnikowego
• Imiesłów przymiotnikowy czynny
• Imiesłów przymiotnikowy bierny
• Odmiana imiesłowu przymiotnikowego
• Rozpoznawanie imiesłowu przysłówkowego
• Częste błędy składniowe
• Pisownia partykuły nie z imiesłowami
• Podsumowanie

Imiesłowy to nieosobowe formy czasownika, które mają cechy przymiotnika lub przysłówka. Wyróżniamy więc imiesłowy przymiotnikowe i przysłówkowe.

Jak rozpoznać imiesłów przymiotnikowy

Imiesłowy przymiotnikowe są nieosobowymi formami czasownika. Określają cechy związane z czynnościami. Znaczeniowo nawiązują więc do czasowników, ale wyglądają i odmieniają się jak przymiotniki. Definicja brzmi:

Imiesłowy przymiotnikowe to nieosobowe formy czasownika, które mają cechy przymiotnika. Określają właściwości rzeczowników wynikające z czynności. Dzielą się na:
czynne (z końcówkami -ący, -ąca, -ące) oraz bierne (z końcówkami -ny, -na, -ne, -ty, -ta, -te, -ony, -ona, -one).

By rozpoznać imiesłów przymiotnikowy, należy odszukać wyrazy odpowiadające na pytania: jaki? jaka? jakie?, równocześnie powstałe na bazie czasownika.

• jaki? biegnący pies (od: biec),
• jakie? stojące dziecko (od: stać),
• jaki? machający ogon (od: machać),
• jaka? gotująca kucharka (od: gotować),
• jaki? płaczący widz (od płakać),
• jakie? myte naczynie (od: myć),
• jaka? ukryta skrzynia (od: ukryć),
•  jaki? przelewany kompot (od: przelewać).

Imiesłowy przymiotnikowe dzielą się na czynne i bierne (ma to związek z tym, czy powstały od czasowników w stronie czynnej bądź biernej).

Imiesłów przymiotnikowy czynny

Zadaniem imiesłowów przymiotnikowych czynnych jest określanie rzeczowników (osób, przedmiotów, zwierząt, roślin, zjawisk itp.). Pochodzą one od czasowników w stronie czynnej i mają końcówki ący, ąca, ące:

• wygrywający – czyli taki, który aktywnie wykonuje czynność – wygrywa,
• zbierający – czyli taki, który aktywnie wykonuje czynność – zbiera,
• czytająca – czyli taka, która aktywnie wykonuje czynność – czyta,
• głaszcząca – czyli taka, która aktywnie wykonuje czynność – głaszcze,
• jedzące – czyli takie, które aktywnie wykonuje czynność – je,
• pachnące – czyli takie, które aktywnie wykonują czynność – pachną.

Imiesłów przymiotnikowy bierny

Imiesłowy przymiotnikowe bierne określają przedmioty lub osoby podlegające czyjejś czynności. Jak wskazuje ich nazwa, pochodzą od czasowników w stronie biernej, czyli takich, które nie są aktywnym wykonywaniem czynności, lecz jej odbieraniem. Zwróć uwagę na to, że imiesłowy przymiotnikowe bierne muszą być utworzone od czasowników przechodnich. Mają końcówki –ny, -na, -ne, -ty, -ta, -te, -ony, -ona, -one:

• chowany – czyli taki, który odbiera czynność – jest czyszczony,
• malowana – czyli taka, która odbiera czynność – jest malowana,
• przygotowywane – czyli takie, które odbiera czynność – jest przygotowywane,
• zdobyty – czyli taki, który odebrał czynność – został zdobyty,
• ukryta – czyli taka, która odebrała czynność – została ukryta,
• umyte – czyli takie, które odebrało czynność – zostało umyte,
• bielony – czyli taki, który odbiera czynność – jest bielony,
• powielona – czyli taka, która odebrała czynność – została powielona,
• karmione – czyli takie, która odbiera czynność – jest karmione.

Uwaga! Szukając imiesłowów przymiotnikowych biernych nie należy sugerować się jedynie końcówkami. Wiele przymiotników ma podobne zakończenia. Zawsze należy sprawdzić, czy słowo, które bierzemy za imiesłów przymiotnikowy bierny, pochodzi od czasownika – jest to warunek konieczny w przypadku tej części mowy. Również cechy stałe i niezmienne określające kogoś lub coś traktujemy jak przymiotniki, np.:

• Kasia ma niewyparzony język – jest to stała cecha – przymiotnik.
• Naczynia były niewyparzone po jedzeniu – nie zostały wyparzone – imiesłów.
• Aleksander był niewzruszony – jest to stała cecha – przymiotnik.
• Ojciec niewzruszony łzami dziecka utrzymał karę – nie był wzruszony – imiesłów.

Sprawdź się!

Przećwicz rozpoznawanie imiesłowów przymiotnikowych czynnych oraz biernych z pomocą poniższego quizu. Pamiętaj, by nie pomylić ich z przymiotnikami.

Wskazywanie imiesłowów przymiotnikowych czynnych i biernych

Odmiana imiesłowu przymiotnikowego

Imiesłowy przymiotnikowe czynne i bierne odmieniają się identycznie jak przymiotniki: przez przypadki, liczby (pojedynczą i mnogą) oraz rodzaje. Imiesłów przymiotnikowy, tak jak przymiotnik, łączy się z rzeczownikiem, więc najczęściej w zdaniu oba będą miały taki sam przypadek, liczbę i rodzaj.

Uwaga! By poprawnie określić przypadek imiesłowu przymiotnikowego, musisz wziąć pod uwagę całe zdanie. Wyrazy, które wyglądają identycznie, w zależności od kontekstu zdania mogą mieć całkiem różne przypadki:

• Widziałam wczoraj skaczącą wiewiórkę.
  widziałam kogo? co? skaczącą wiewiórkę – biernik
• Biegłam wspólnie ze skaczącą wiewiórką.
  biegłam z kim? z czym? ze skaczącą wiewiórką – narzędnik
• Nie ma moich ulubionych lodów.
  nie ma kogo? czego? ulubionych lodów – dopełniacz
• Cały dzień rozmyślam o moich ulubionych lodach.
  rozmyślam o kim? o czym? o ulubionych lodach – miejscownik

Należy pamiętać, że w liczbie pojedynczej, identycznie jak w przypadku przymiotnika, wyróżniamy trzy rodzaje – męski, żeński i nijaki, zaś w mnogiej dwa – męskoosobowy i niemęskoosobowy.

Sprawdź się!

Pod poniższym linkiem znajdziesz fiszki pomagające utrwalić pytania przypadków (hasło brzmi: przypadki). Dzięki quizowi znajdującemu się pod drugim linkiem możesz natomiast przećwiczyć rozpoznawanie formy gramatycznej imiesłowów przymiotnikowych. Hasło do wejścia brzmi: imiesłów. Uwaga! Jeśli quiz rozpocznie się odpowiedzią, po lewej stronie w opcjach ustaw: odpowiedz przez definicję.

Fiszki utrwalające znajomość przypadków

Określanie formy gramatycznej imiesłowów przymiotnikowych

Jak rozpoznać imiesłów przysłówkowy

Imiesłowy przysłówkowe to nieosobowe formy czasownika. Ich zadaniem jest mówienie o czynności wykonywanej równocześnie z inną czynnością lub tuż przed nią. Znaczeniowo nawiązują do czasowników, ale przypominają przysłówki.

Imiesłowy przysłówkowe to nieosobowe formy czasownika, które mówią o czynności wcześniejszej lub równoczesnej czasownikowi. Nie odmieniają się. Dzielą się na uprzednie (z końcówkami -wszy, -łszy) i współczesne (z końcówką -ąc).

By rozpoznać imiesłów przysłówkowy, należy odszukać wyrazy odpowiadające na pytania: jak? (w przypadku imiesłowu przysłówkowego współczesnego) bądź kiedy? (w przypadku imiesłowu przysłówkowego uprzedniego):

• Szedł, (jak?) gwiżdżąc.
• Uciekła, (jak?) płacząc.
• (Jak?) Śmiejąc się, opowiadał żart.
• (Jak?) Kłamiąc, narażała się na tarapaty.
• (Kiedy?) Westchnąwszy, uśmiechnęła się.
• (Kiedy?) Trzasnąwszy drzwiami, wyszedł.
• (Kiedy?) Ukradłszy cukierka, poczuł się winny.
• (Kiedy?) Znalazłszy portfel, zwrócili go właścicielowi.

Imiesłowy przysłówkowe dzielimy na współczesne i uprzednie, w zależności od tego, kiedy czynność miała miejsce względem czasownika:

• Imiesłowy przysłówkowe współczesne informują o tym, że czynność miała miejsce równocześnie z czasownikiem. Odpowiadają na pytanie: jak? Kończą się zawsze na –ąc (pisząc, licząc, zbywając):
  • Szedł, pogwizdując – szedł i równocześnie gwizdał.
  • Spadła, łamiąc nogę – spadła i równocześnie złamała nogę.
  • Odeszła, płacząc – odchodziła i równocześnie płakała.
• Imiesłowy przysłówkowe uprzednie informują o tym, że czynność miała miejsce przed czasownikiem. Odpowiadają na pytanie: kiedy? Kończą się na -wszy lub -łszy (uznawszy, zakupiwszy, skradłszy, znalazłszy):
  • Kopnąwszy piłkę, pobiegł do bramki – najpierw kopnął, potem pobiegł.
  • Zjadłszy obiad, zdrzemnęli się – najpierw zjedli, potem się zdrzemnęli.
  • Podjąwszy decyzję, skręcił w lewo – najpierw podjął decyzję, potem skręcił.

Sprawdź się!

Pod poniższym linkiem znajdziesz quiz pozwalający przećwiczyć rozpoznawanie imiesłowów przysłówkowych uprzednich i współczesnych. Powodzenia!

Rozpoznawanie imiesłowów przysłówkowych uprzednich i współczesnych

Częste błędy składniowe

Zdarza się, że imiesłowy przysłówkowe przysparzają problemów. Należy pamiętać, że gdy tworzymy zdanie, w którym używamy imiesłowu przysłówkowego, obie jego części muszą mieć ten sam podmiot, tzn. wykonawcę czynności. Ponadto czas wykonywania czynności musi być zgodny – nie można zastosować imiesłowu przysłówkowego uprzedniego, gdy czynność trwa równocześnie z nim oraz imiesłowu przymiotnikowego współczesnego, gdy czynność jest uprzednia do czasownika:

Przykłady błędnego zastosowania imiesłowów:

• Piorąc ubranie, założył je na siebie – nie zgadza się czas.
  • Poprawnie: Uprawszy ubranie, założył je na siebie.
• Schodząc po schodach, wszedł na drabinę – nie zgadza się czas.
  • Poprawnie: Zszedłszy po schodach, wszedł na drabinę.
• Jedząc obiad, wyszczotkował zęby – nie zgadza się czas.
  • Poprawnie: Zjadłszy obiad, wyszczotkował zęby.
• Idąc ulicą, ochlapało mnie auto – nie zgadzają się podmioty.
  • Poprawnie: Gdy szedłem ulicą, ochlapało mnie auto.
• Mając siedem lat, tata kupił mi rowerek – nie zgadzają się podmioty.
  • Poprawnie: Gdy miałem siedem lat, tata kupił mi rowerek.
• Nucąc pod nosem, rozjaśniało się – nie zgadzają się podmioty.
  • Poprawnie: Gdy nuciłem pod nosem, rozjaśniało się.

Zagraj!

W poniższym quizie spróbuj odnaleźć błędne konstrukcje składniowe związane z niepoprawnym użyciem imiesłowu przysłówkowego. Powodzenia!

Odnajdywanie błędów w stosowaniu imiesłowów

Pisownia partykuły nie z imiesłowami

Zasady dotyczące pisowni nie z imiesłowami są od 1997 roku ujednolicone i bardzo łatwe do zapamiętania:

• imiesłowy przymiotnikowe z partykułą „nie” piszemy łącznie:
  • niepalący, niemogące, nieumyte, niedomknięte, nieosadzone, nienabrane,
• imiesłowy przysłówkowe z partykułą „nie” piszemy oddzielnie:
  • nie wszedłszy, nie zjadłszy, nie lubiąc, nie znając, nie dodając.

Ciekawostka: Warto wiedzieć, że w przeszłości rozróżniano znaczenie czasownikowe i przymiotnikowe imiesłowów przymiotnikowych i gdy pojawiało się wyraźnie przeczenie, stosowano pisownię oddzielną. Dzisiaj w takiej sytuacji również można zastosować pisownię oddzielną:

• Jesteś dla mnie nieocenionym przyjacielem – nieoceniony zawsze piszemy łącznie, gdyż oznacza cechę.
• Na biurku leżały nie ocenione kartkówki – tutaj mamy przeczenie, więc możemy zastosować pisownię łączną lub wg starych reguł –  rozdzielną.

Podsumowanie

Sprawdź, czy opanowałeś następujące zagadnienia związane z imiesłowami:

• Jaka jest zależność pomiędzy imiesłowami a czasownikami?
• Które imiesłowy są odmienne, a które nie?
• Jakie jest zadanie imiesłowów przymiotnikowych?
• Jak dzielimy imiesłowy przymiotnikowe?
• Jakie końcówki mają imiesłowy przymiotnikowe czynne?
• Od jakich czasowników pochodzą imiesłowy przymiotnikowe czynne?
• Od jakich czasowników pochodzą imiesłowy przymiotnikowe bierne?
• Jakie końcówki mają imiesłowy przymiotnikowe czynne i bierne?
• Przez co odmieniają się imiesłowy przymiotnikowe?
• Ile rodzajów mogą mieć imiesłowy przymiotnikowe?
• Jak nie pomylić imiesłowu przymiotnikowego biernego z przymiotnikiem?
• Jakie zadanie mają imiesłowy przysłówkowe?
• Czy imiesłowy przysłówkowe się odmieniają?
• Na jakie dwa typy dzielimy imiesłowy przysłówkowe?
• Jakie końcówki mają imiesłowy przysłówkowe współczesne?
• Jakie końcówki mają imiesłowy przysłówkowe uprzednie?
• Jaka jest różnica pomiędzy imiesłowami przysłówkowymi współczesnymi i uprzednimi?
• Jakie są najczęstsze błędy w używaniu imiesłowów przysłówkowych?
• Jak piszemy partykułę „nie” z imiesłowem przymiotnikowym i przysłówkowym?

Jeśli opanowałeś całą wiedzę dotyczącą imiesłowów przymiotnikowych i przysłówkowych, możesz spróbować swoich sił w teście podsumowującym. Powodzenia!

Test podsumowujący wiedzę dotyczącą imiesłowów

Imiesłów – materiały do wydruku

Naucz się pozostałych części mowy:

• rzeczownik od podstaw
• przymiotnik od podstaw
• czasownik od podstaw
• przysłówek od podstaw
• liczebnik od podstaw
• zaimek i nieodmienne części mowy od podstaw