Środki stylistyczne

Czym są środki stylistyczne?

Środki stylistyczne, inaczej nazywane środkami artystycznymi bądź środkami artystycznego wyrazu, to celowe zabiegi językowe stosowane w literaturze. Mają one na celu wywołanie u odbiorcy konkretnego efektu lub wrażenia i sprawienie, by sobie coś wyobraził bądź nad czymś się zastanowił.

• Porównanie „głupi jak osioł” niesie ze sobą szersze znaczenie niż zwykłe określenie „głupi”. Sprawia, że odbiorca wyobraża sobie kogoś naprawdę niemądrego, podobnego do zwierzęcia, o którym potocznie myśli się, że jest bezmyślne, uparte i niezbyt inteligentne.
• Metafora „niebo płacze ze mną” powoduje, że smutek podmiotu lirycznego rozszerza się na otoczenie. Zamiast jednej osoby płaczącej czytelnik wyobraża sobie cały świat pogrążony w rozpaczy. 
• Onomatopeja „kukułka” użyta w utworze sprawia, że odbiorca zdaje się słyszeć charakterystyczne dźwięki wydawane przez tego ptaka.
• Instrumentacja głoskowa „szelest liści na wietrze” oddaje wrażenia słuchowe towarzyszące liściom drzew wystawionym na podmuchy wiatru.
• Epitety opisujące lokomotywę w wierszu Juliana Tuwima „ciężka, ogromna, tłusta, rozgrzany” oddziałują na wyobraźnię i sprawiają, że odbiorca widzi lokomotywę tak, jak chciał poeta.

Środki artystyczne dzielimy na cztery grupy ze względu na to, na jakiej zasadzie zostały zbudowane – czy skupiają się na znaczeniu i słownictwie (środki stylistyczne leksykalne), na budowie wyrazów (morfologiczne środki stylistyczne), na kolejności użytych wyrazów (środki stylistyczne z zakresu składni) czy na brzmieniu (środki stylistyczne fonetyczne).

Tropy stylistyczne 

Wśród środków stylistycznych wyróżniamy tropy. Polegają one na celowym zestawieniu wyrazów w taki sposób, aby osiągnąć nowe znaczenie. Wzmacniają one ekspresję utworu oraz jego zabarwienie emocjonalne, a także decydują o jego pięknie i oryginalności. Do najważniejszych tropów stylistycznych zaliczamy:

• epitety,
• metafory (a wśród nich m. in. ożywienia, uosobienia, symbole i alegorie),
• porównania (w tym porównanie homeryckie).

Leksykalne środki stylistyczne

Środki artystyczne dotyczące słownictwa polegają na doborze słów, który wywołuje nowe skojarzenia bądź nadaje dodatkowy kontekst. Pisarze mogą używać określeń opisujących przedmioty czy sytuacje, tworzyć nowe słowa bądź sięgać po zapomniane, a także tworzyć nowe znaczenia dla istniejących już wyrazów.

• Epitet – wyraz określający rzeczownik. Uwydatnia jakąś cechę, ujawnia stosunek emocjonalny do opisywanej rzeczy lub ma po prostu ozdabiać wypowiedź. Nadaje tekstowi plastyczność, przez co wpływa na wyobraźnię.
  • Nie bądź dumna ze swego szczęścia. Szczęście jest zawsze krótkotrwałe. Ale nurzaj się w chwilach dzisiejszych jak w chłodnych falach wiecznych źródeł.
• Przenośnia (metafora) – zaskakujące zestawienie słów, którego nie spotyka się w języku potocznym. Zestawienie to nadaje wyrazom nowy sens. Przenośni nie należy odczytywać dosłownie.
  • Potopy słońca na podłodze leżą
  • Nakryli go ojczyzną, jak czapką wojskową
  • Wezbrana fala przerwała tamę woli
• Ożywienie (animizacja) – jest to rodzaj przenośni. Polega na nadaniu przedmiotom nieożywionym lub pojęciom cech istot żywych.
  • morze ryczy, chmura goni chmurę
• Uosobienie (personifikacja) – kolejny rodzaj przenośni. Jest to metaforyczne przedstawienie zwierząt, roślin, przedmiotów, idei jako osób ludzkich. Jest szczególnym rodzajem ożywienia.
  • cyprysy mówią, niebo płacze
• Symbol – znak lub obraz, który obok znaczenia dosłownego ma także wiele znaczeń ukrytych.
  • Postać Róży z „Małego Księcia” – symbol piękna, delikatności, miłości, kapryśności, egoizmu.
• Alegoria – znak lub obraz, który obok znaczenia dosłownego ma tylko jedno znaczenie ukryte.
  • Płonący krzak z Biblijnej Księgi Wyjścia, który ukazał się Mojżeszowi – symbol Boga. 
• Oksymoron – zestawienie dwóch słów lub pojęć o całkowicie przeciwnym znaczeniu.
  • I mrozem pałam, i ogniami leję
  • Mróz gorejący, a ogień lodowy
  • Żyjąc umieram, konam nieśmiertelnie
• Archaizm – wyraz, konstrukcja składniowa lub związek wyrazowy, który wyszedł z użycia. Stosowany głównie w dziełach z gatunku historycznego.
  • Naści i ode mnie grosz, boś dobrze powiedział – rzekł Kropidło – jeno pamiętaj, że gdy leziwo się urwie, to bartnik kark skręci.
• Eufemizm – złagodzenie słów, które mogłyby być zbyt dosadne lub brutalne.
  • „przeniósł się na łono Abrahama” lub „zasnął snem wiecznym” – o osobie, która zmarła
• Hiperbola – wyolbrzymienie czegoś, w celu podkreślenia pewnych cech.
  • Po najzieleńszym wzgórzu,
    najkonniejszym orszakiem,
    w płaszczach najjedwabniejszych
    Do zamku o siedmiu wieżach,
    z których każda najwyższa.

Morfologiczne środki stylistyczne

Morfologiczne środki stylistyczne (nazywane też słowotwórczymi środkami stylistycznymi), skupiają się na budowie wyrazu i efekcie, jaki można osiągnąć, dokonując jego przekształcenia, np. poprzez dodanie formantu.

• Neologizm – jest to nowy wyraz, utworzony po to, by osiągnąć efekt artystyczny. Często stosowany jest w poezji oraz dziełach z gatunku science-fiction bądź fantasy.
  • Potem nauczył się szybko zaścielać łóżko i liczył na to, że będzie największym słaczem łóżek. Później jeszcze przyszła kariera najlepszego wyciągacza korków z butelek, najlepszego wydzieracza kartek (…) łamacza zapałek (…).
• Zdrobnienie – zmiana wyrazu za pomocą formantu, która nadaje mu zabarwienie emocjonalne (pozytywne lub negatywne, pogardliwe).
  • Zbyszko zaś szedł ku księżnej, trzymając przy piersiach Danusię, która objąwszy go jedną ręką za szyję, drugą podnosiła w górę luteńkę z obawy, by się nie zgniotła.
• Zgrubienie – zmiana wyrazu przez formant, która nadaje mu zabarwienie emocjonalne lub podkreśla jego wielkość.
  • Głodne nędzy mej, straszne, wyschnięte buciska
  • Z ręką wiszącą miękko nad mokrym buciorem

Składniowe środki stylistyczne

Składniowe środki artystyczne dotyczą składni, czyli tego, jak ułożone są słowa i zdania. Zwykle mają na celu zwrócenie uwagi na jakąś część wypowiedzi, podkreślenie pewnej myśli, skłonienie do refleksji bądź wyrażenie emocji.

• Powtórzenie – użycie tego samego wyrazu albo zespołu wyrazów kilka razy. Służy podkreśleniu treści.
  • Wsi spokojna, wsi wesoła
  • Zieleń, zieleń, coraz więcej zieleni i przestrzeni
• Anafora – powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na początku kolejnych wersów lub segmentów wypowiedzi.
  • Szybko, zbudź się, szybko, wstawaj.
    Szybko, szybko, stygnie kawa!
    Szybko, zęby myj i ręce!
• Epifora – powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na końcu kolejnych wersów lub segmentów wypowiedzi.
  • Gdy byłem dzieckiem, mówiłem jak dziecko, czułem jak dziecko, myślałem jak dziecko
• Pytanie retoryczne – pytanie, na które nie oczekuje się odpowiedzi. Zadane, by zmusić czytelnika do przemyśleń na dany temat.
  • Któż zbadał puszcz litewskich przepastne krainy,
    Aż do samego środka, do jądra gęstwiny?
• Apostrofa – bezpośredni zwrot do osoby, idei, bóstwa lub zjawiska. Służy wywołaniu silniejszego wrażenia na odbiorcy. Najczęściej stosowana jest w uroczystych utworach poetyckich i modlitwach.
  • Nieszczęsne ochędóstwo, żałosne ubiory
    Mojej najmilszej cory!
  • Ojcze nasz, któryś jest w niebie
• Porównanie – wskazanie na podobieństwo jednego zjawiska do drugiego. Jest to zestawienie dwóch członów za pomocą spójników: jak, jakby, jakoby, niby, niczym, na kształt, podobny.
  • I, jak płacz, słychać kroki w pokoju samotnym
  • I równie jak grad sypie się (…) na łan żyta, tak gęsto się sypały ciosy okrutne i biły miecze
• Porównanie homeryckie – takie porównanie, w którym jeden z członów jest bardzo rozbudowany, stanowi wręcz samodzielną całość.
  • Jako oliwka mała pod wysokim sadem
    Idzie z ziemie ku górze macierzyńskim śladem,
    Jeszcze ani gałązek, ani listków rodząc,
    Sama tylko dopiro szczupłym prątkiem wschodząc:
    Tę jesli, ostre ciernie lub rodne pokrzywy
    Uprzątając, sadownik podciął ukwapliwy,
    Mdleje zaraz, a zbywszy siły przyrodzonej,
    Upada przed nogami matki ulubionej –
    Takci się mej namilszej Orszuli dostało
• Antyteza – takie zestawienie dwóch przeciwstawnych elementów, by uzyskać nowe znaczenie i wiekszą ekspresję.
  • Bóg się rodzi, moc truchleje
  • Ty nic nie czujesz, ja cierpię srodze
• Inwersja – świadoma zmiana szyku wyrazów na taki, który nie jest stosowany w potocznym języku.
  • Twojego Dafnis brzegu stojąc podle,
    Cudnej się we szkle przygląda urodzie
• Wykrzyknienie – wprowadzone do utworu zdanie wykrzyknikowe, służące podkreśleniu emocji.
  • Nagle zerknął do lusterka…
    Nie chce wierzyć… Znowu zerka.
    Znalazł! Są! Okazało się,
    Że je ma na własnym nosie
• Wyliczenie (inaczej enumeracja) – wymienianie w tekście kolejnych elementów pewnej całości, służące zwróceniu uwagi na prezentowane treści, wzmocnieniu znaczenia wypowiedzi.
  • Zacność, uroda, moc, pieniądze, sława
    Wszystko to minie jako polna trawa

Fonetyczne środki stylistyczne

Środki artystycznego wyrazu związane z brzmieniem mają na celu wywołanie w odbiorcy pewnych doznań słuchowych. Dzięki rytmizacji, rymom i odpowiedniemu doborowi wyrazów bądź zestawieniu ich ze sobą w szczególny sposób, artysta osiąga efekty dźwiękowe. Idealnym przykładem zastosowania fonetycznych środków stylistycznych jest wiersz Leopolda Staffa „Deszcz jesienny” – gdy go czytamy, brzmienie wyrazów kojarzy nam się z odgłosami słotnego dnia:

To w szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny
I pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny
Dżdżu krople padają i tłuką w me okno.
Jęk szklany… płacz szklany… a szyby w mgle mokną
I światła szarego blask sączy się senny.
O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny.

Leopold Staff „Deszcz jesienny”

• Onomatopeje – wyrazy, które naśladują dźwięki. Mogą być zapisem dźwięku bądź nazwą przedmiotu, odgłosu czy zwierzęcia, która zawiera w sobie dźwięk.
  • puk, stuk, ćwir, szast, trach, hau-hau, 
  • kukułka, szuranie, gwizd, świst, turkot, trzask, szelest, dzwon, buczenie

• Instrumentacja głoskowa – nagromadzenie wyrazów z podobnie brzmiącymi głoskami w celu wywołania wrażenia dźwiękowego.
  • O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny
    I pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny
• Eufonia – dobór takich wyrazów, by ich brzmienie było dla czytelnika przyjemne i harmonijne. Jej przeciwieństwem jest kakofonia.
• Zacność, uroda, moc, pieniądze, sława,
  wszystko to minie jako polna trawa
• Kakofonia – zastosowanie wyrazów w taki sposób, by osiągnąć efekt nieprzyjemny i niepokojący dla czytelnika. Jest przeciwieństwem eufonii.
  • Chrzęst szczęk pstrych krów wprządł w słuch
    Szept: „Trwasz wśród warstw łgarstw? Tchórz!
    Stwórz wpierw z przerw werw, w chwil skruch
    Strzęp chwalb – nerw ścierw czymś strwóż!
• Aliteracja – kilkukrotne powtarzanie głoski lub kilku głosek w określonych miejscach (np. na początku kolejnych wyrazów albo w akcentowanych miejscach).
  • zwija się zaułek zawiły
    zagubiony we własnych załomach
  • Zwierzęca zajadłość – z zapisków zniechęconego zoologa

Rytm i rymy w wierszach

Jedną z najważniejszych cech wierszy jest rytm. Pisarze tworzą go poprzez stosowanie odpowiedniej długości wersów, używanie określonej liczby sylab w każdym wersie bądź odpowiedniej liczby wersów w strofach. Na rytm wpływa także obecność refrenu i rymy, a także powtarzające się w tekście wyrazy. 

Rymy polegają na dobraniu ze sobą wyrazów o zbliżonym brzmieniu i umieszczeniu ich w odpowiednich miejscach. W poezji rymy stosuje się prawie zawsze na końcu wersów. Rymy dzielimy ze względu na to, jak są ułożone (parzyste, krzyżowe i okalające), jaką długość ma słowo (rymy męskie i żeńskie) oraz ze względu na dokładność (rymy dokładne i niedokładne). W liryce współczesnej często występują rymy bez wyraźnego uporządkowania – nazywamy je nieregularnymi. Więcej o rymach możesz przeczytać tutaj: Liryka i rodzaje rymów