Zaimek, przyimek, spójnik, partykuła, wykrzyknik – od podstaw

Na skróty:

Najważniejsze informacje o zaimku

Zaimek to część mowy, która pozwala zastąpić rzeczownik, przymiotnik, przysłówek bądź liczebnik. Dzięki niemu unikamy powtórzeń w zdaniu bądź możemy wskazać lub określić coś bez dokładnego nazywania.

Nazwa zaimek pochodzi od „za imię” – zamiast podawać imię bądź nazwę danego obiektu, możemy powiedzieć po prostu: to, tamto, ktoś, coś, ona, on. Ważne jest, aby pamiętać, że użycie zaimka jest stosowne tylko wtedy, gdy odbiorca komunikatu wie, o co chodzi, bądź słowo, które zastępuje zaimek, zostało użyte w wypowiedzi wcześniej.

Zadania zaimków

Zadania zaimków są następujące:

  • zastępowanie powtarzających się wyrazów (rzeczowników, przymiotników, liczebników i przysłówków),
  • nazywanie obiektów, ich ilości i okoliczności wtedy, gdy nie wiadomo, jaka jest ich właściwa nazwa (np. ileś, kiedyś, to, tamto),
  • skracanie wypowiedzi,

Najważniejsza funkcja zaimków to zastępowanie wyrazów tak, by uniknąć powtórzeń. Dzięki temu zdanie brzmi lepiej:

  • Adam niedawno obejrzał dobry film. Adam obejrzał film z zaciekawieniem i pożyczył film koledze. Koledze film się nie spodobał.
  • Adam niedawno obejrzał dobry film. Obejrzał go z zaciekawieniem i pożyczył koledze. Jemu się nie spodobał.

Podział zaimków

Zaimki zastępują tylko samodzielne części mowy – rzeczownik, przymiotnik, liczebnik i przysłówek . Wyróżniamy następujące ich typy:

  • rzeczowne – zastępujące rzeczownik (np. ja, ty, my, wy, oni, kto, co, nic, coś, ktoś),
  • przymiotne – zastępujące przymiotnik (np. mój, twój, nasz, taki, który, inny, tamten, ta, ci),
  • liczebne – zastępujące liczebnik (np. ile, tyle, kilka, ileś, ilekolwiek),
  • przysłowne – zastępujące przysłówek (np. tak, tam, tu, wtedy, gdzieś, tamtędy, kiedyś).
Podział zaimków ze względu na zastępowaną część mowy

Powyższy podział nie jest jedyny. Zaimki dzielimy również ze względu na to, jaką mają funkcję. Wówczas wyróżniamy wśród nich:

  • osobowe (np. ja, ty, on, ona, ono, my, wy, oni, one),
  • zwrotne (np. się, siebie, sobie),
  • dzierżawcze (np. mój, twój, jego, jej, nasz, wasz, ich),
  • wskazujące (np. ten, ta, to, tamten, tam, tu, ów, tędy, taki, ci, tamci, owi, sam),
  • pytające (np. kto? co? jaki? który? gdzie? kiedy? jak? komu? czemu? kogo?),
  • względne (np. kto, co, komu – bez znaku zapytania, służą do wprowadzania zdania podrzędnego, Ten, kto to zrobił),
  • nieokreślone (np. ktoś, coś, jakiś, gdzieś, kiedyś, cokolwiek),
  • przeczące (np. nic, nikt, żaden, nigdy, nigdzie),
  • upowszechniające (np. wszyscy, zawsze).
Podział zaimków ze względu na funkcje

Odmiana zaimków

Generalnie zaimki odmieniają się tak, jak zastępowane przez nie części mowy. W związku z tym zaimki przysłowne są nieodmienne.

  • zaimki odmienne – odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje:
    • rzeczowne – zastępujące rzeczownik (np. ja, mnie, ty, tobie, my, nam, wy, was, oni, one, ich, kto, kogo, co, czego, nic, niczego, coś, czemuś, ktoś, kimś),
    • przymiotne – zastępujące przymiotnik (np. mój, mojego, twój, twoich, nasz, naszej, taki, taka, który, którego, inny, innej, tamten, tamtą, ta, tej),
    • liczebne – zastępujące liczebnik (np. ile, iloma, ilu, tyle, tylu, tyloma),
  • nieodmienne:
    • przysłowne – zastępujące przysłówek (np. tak, tam, tu, wtedy, gdzieś, tamtędy, kiedyś).
Przez co odmienia się zaimek. Odmiana zaimków - przypadki, liczby, rodzaje

Użycie zaimków mi, mnie, ci, tobie, jego, go itp.

Bardzo często zdarza się, że zaimki mi, mnie, ci, tobie, jego, go, mu, jemu są używane niewłaściwie. Zasada ich stosowania jest bardzo prosta: dłuższych, akcentowanych form używamy na początku zdania bądź wtedy, gdy chcemy podkreślić osobę, o której mówimy lub jej stanowisko:

  • Podoba mi się ten film – zwykłe stwierdzenie, zaimek mi.
  • Mnie się ten film podoba – podkreślenie swojego stanowiska zaimkiem mnie.
  • Dam ci ten plecak – zwykłe stwierdzenie, użyto zaimka ci.
  • Tobie dam ten plecak, im nie – podkreślenie, że tylko ty dostaniesz plecak, nie inni.
  • Nie ma go tu – zwykłe stwierdzenie z użyciem zaimka go.
  • Jego nie zaprosiliście – podkreślenie osoby formą akcentowaną jego.

Sprawdź się!

W poniższych quizach będziesz mógł sprawdzić, czy prawidłowo rozpoznajesz zaimki, odpowiednio je klasyfikujesz oraz czy potrafisz wskazać wzorce odmiany.

Rozpoznawanie zaimków

Grupowanie zaimków ze względu na zstępowaną część mowy

Grupowanie zaimków ze względu na funkcję

Przyimek od podstaw

Rozpoznawanie przyimków

Przyimek to nieodmienna część mowy, wskazująca na zależności czasowe (np. za godzinę, za kwadrans), przestrzenne (np. pod kołami, u sąsiada) lub przyczynę (np. za karę, w nagrodę). Przyimki są niesamodzielnymi częściami mowy, co oznacza, że same w sobie nie mają sensu – potrzebują samodzielnej części mowy, by nabrać znaczenia.

Definicja przyimka - zależności czasowe, przestrzenne, przyczyna

Podział przyimków:

Przyimki dzielimy na proste i złożone:

  • proste, np. bez, do, dla, dzięki, koło, ku, między, nad, z, przez, po,
  • złożone, które powstały z połączenia co najmniej dwóch zaimków prostych, np. poprzez (po+przez), zza (z+za), pomiędzy (po+między), spode (z+pod), pomimo (po+mimo), znad (z+nad), spomiędzy (z+po+między).

Wyrażenia przyimkowe

Przyimki łączą się z rzeczownikami, przymiotnikami, liczebnikami, zaimkami i przysłówkami, tworząc wyrażenia przyimkowe. Najczęściej piszemy je oddzielnie, ale czasami przybierają formę zrostów – wówczas stosuje się pisownię łączną.

  • wyrażenia przyimkowe z rzeczownikiem: u fryzjera, w Grecji, dla poklasku,
  • wyrażenia przyimkowe z przymiotnikiem: w zielone, dla najlepszych,
  • wyrażenia przyimkowe z liczebnikiem: do dziesięciu, na trzy, na raz,
  • wyrażenia przyimkowe z przysłówkiem: na głucho, na niebiesko, na czarno,
  • wyrażenia przyimkowe z zaimkiem: z nimi, u niego, w moim.

Wyrażenia przyimkowe, które piszemy łącznie, to między innymi: dopóki, dookoła, dlaczego, naprzeciwko, nadaremnie, natomiast, naraz, wbrew, wpław, wstecz, zaledwie, zbyt, znienacka.

Wyrażenie przyimkowe - połączenie przyimka z rzeczownikiem, liczebnikiem, przymiotnikiem, przysłówkiem

Sprawdź się!

Pod poniższymi linkami znajdziesz quizy pozwalające przećwiczyć rozpoznawanie przyimków prostych i złożonych oraz grupowanie wyrażeń przyimkowych według tego, z jaką częścią mowy są utworzone.

Wskazywanie przyimków prostych i złożonych

Grupowanie wyrażeń przyimkowych

Spójnik od podstaw

Rozpoznawanie spójników

Spójnik to nieodmienna część mowy, której zadaniem jest łączenie (inaczej spajanie) dwóch zdań lub równoważników zdań bądź tworzenie kilkuwyrazowych połączeń. Spójniki są niesamodzielnymi częściami mowy, czyli sensu nabierają dopiero w połączeniu z innym wyrazem.

Podział spójników

Wśród spójników wyróżniamy dwa typy:

  • współrzędne – które łączą dwie części składowe w zdaniu złożonym:
    • łączne, np. a, i, oraz,
    • rozłączne, np. albo, lub, bądź, czy, natomiast,
    • przeciwstawne, np. a, ale, jednak, lecz, zaś,
    • wynikowe, np. więc, zatem, toteż,
    • wyjaśniające, np. czyli, mianowicie, to jest,
    • wykluczające, np. ani, ni,
  • podrzędne – czyli takie, których zadaniem jest wprowadzanie części podrzędnej w zdaniu złożonym, np. że, ponieważ, bo, aby, choć, czy, jeżeli.
Spójniki współrzędne i podrzędne

Sprawdź się!

Poniżej znajdziesz quizy pozwalające przećwiczyć rozpoznawanie spójników oraz grupowanie ich na współrzędne i podrzędne. Powodzenia!

Rozpoznawanie spójników

Spójniki współrzędne i podrzędne

Najważniejsze informacje o partykule

Rozpoznawanie partykuł

Partykuła to niesamodzielna część mowy, która ma za zadanie wzmacnianie bądź zmienianie znaczenia wypowiedzi. Partykułą może być osobny wyraz (jak: tak, nie, czy) albo cząstka, którą dodaje się do innego słowa (np. by – dałby, chciałaby, li – znaszli, nie – nieładny, nieznany). Łatwo zapamiętać zdanie zawierające najczęściej używane partykuły – „Liczy noże, niechby nie tak”) – li, czy, no, że, niech, by, nie, tak.

Podział partykuł

Partykuły dzielimy ze względu na to, jaką rolę pełnią. Możemy wśród nich wyróżnić:

  • pytające: czy, li (Czy są bułki? Znaszli ten kraj),
  • mnożną: razy (Dwa razy),
  • ograniczającą: tylko (Tylko ty masz to coś),
  • przeczące: nie, ani (Ani mi się waż! Nie rób tego),
  • przypuszczające: by, chyba (Chciałby. Chyba chce),
  • rozkazujące: niech, niechaj (Niech odejdzie. Niechaj stanie się cud),
  • twierdzącą: tak (Tak, kupię bułki),
  • wątpiącą: bodajże (Nie pamiętam, bodajże we wtorek),
  • akcentującą: się (Pisze się i mówi się)
  • wzmacniającą: -że, -żeż, no, -ż (Chodź no! Jedzże!)
  • życzącą: oby (Oby tak było!).
Partykuły - podział i pisownia łączna i rozdzielna

Pisownia partykuły nie

Pisownia łączna i rozdzielna partykuły nie z różnymi częściami mowy sprawia wiele problemów użytkownikom języka polskiego. Oto najprostsze do zapamiętania zasady:

  • Partykułę nie łącznie piszemy z:
    • rzeczownikami, gdy całe słowo ma sens: nieprzyjaciel, niemoc, niepokój, niewola,
    • przymiotnikami i przysłówkami pochodzącymi od przymiotnika w stopniu równym: niemały, niewielkie, nieładna, niezwykle, niemiło, niedrogo.
    • imiesłowami przymiotnikowymi: niezrobiony, nieokryte, nietańcząca.
  • Partykułę nie rozdzielnie piszemy z:
    • rzeczownikami, gdy jest to przeczenie: Nie sól, a cukier miałaś kupić,
    • przymiotnikami w stopniu wyższym i najwyższym: nie lepsza, nie mocniejszy, nie najwyższe,
    • przysłówkami w stopniu wyższym i najwyższym: nie zwyczajniej, nie najszybciej,
    • przysłówkami odpowiadającymi na pytania gdzie? kiedy?: nie tu, nie dziś, nie jutro,
    • czasownikami i imiesłowami – nie robię, nie kupuj, nie chcecie, nie mogąc, nie zbadawszy,
    • przyimkami, np. nie nad, nie w,
    • zaimkami, np. nie taka, nie on,
    • liczebnikami, np. nie pierwszy, nie ostatni, nie sto.

Pisownia partykuły by z czasownikami

Partykuły bym, byś, by łączą się z czasownikiem i piszemy je:

  • łącznie z osobowymi formami czasownika, np. zabrałaby, wywołałbyś,
  • rozdzielnie z nieosobowymi formami czasowników, np. można by, trzeba by, warto by,
  • w trybie przypuszczającym osobno, gdy cząstka znajduje się przed czasownikiem: byś kochał, byś wiedział, byście kupili.

Sprawdź się!

Pod poniższym linkiem znajduje się quiz umożliwiający trenowanie rozpoznawania partykuł. Uwaga! W każdym pytaniu znajdują się podpowiedzi – staraj się ich nie używać!

Wskazywanie zdań z partykułami

Wykrzyknik - najważniejsze informacje

Rozpoznawanie wykrzykników

Wykrzyknik to samodzielna i nieodmienna część mowy, której zadaniem jest wyrażanie emocji, uczuć, rozkazów. Język polski obfituje w wykrzykniki, a ile ich jest, można zobaczyć tutaj.

Do najpopularniejszych wykrzykników należą słowa: ach, och, ech, ejże, halo, o rety, ojej, ha, aha, ahoj, aj, ajajaj, au, aua, auć, ba, bach, bam, basta, be, bęc, biada, brum, ble, brr,  buch, cap, cholera, chlast, ciach, ciao, ćśś, ćwir, dalibóg, drr, dryń, ej, ehm, ekhm, fiu, fju, hajże, hola, hop, hopla, hops, jej, jejku, juhu, jupi, kici, klops, kukuryku, kurczę, kurna, kurde, kurdebalans, miau, mniam.

Przykłady wykrzykników

Podsumowanie

Sprawdź, czy masz opanowane następujące zagadnienia związane z zaimkami, wykrzyknikami i niesamodzielnymi częściami mowy:

  • Jak rozpoznać zaimek?
  • Które zaimki się odmieniają?
  • Jakie części mowy może zastępować zaimek?
  • Jak dzielimy zaimki ze względu na ich funkcję?
  • Jakie są zadania zaimków?
  • Kiedy używamy form mnie, tobie, a kiedy mi, ci?
  • Co określają przyimki?
  • Jak dzielimy przyimki?
  • Czy przyimki się odmieniają?
  • Czy przyimki są samodzielną częścią mowy?
  • Z jakimi częściami mowy przyimki tworzą wyrażenia przyimkowe?
  • Jakie są zadania spójników?
  • Co mogą łączyć spójniki?
  • Jakie rozróżniamy rodzaje spójników?
  • Czy spójniki są samodzielną i odmienną częścią mowy?
  • Jakie zadanie mają partykuły?
  • Jakie mamy rodzaje partykuł?
  • Czy partykuły mogą istnieć jako samodzielne wyrazy?
  • Z jakimi częściami mowy piszemy łącznie partykułę nie?
  • Z jakimi częściami mowy piszemy łącznie partykułę by?
  • Do czego służą wykrzykniki?
  • Czy wykrzykniki są samodzielną częścią mowy?

Gdy upewnisz się, że masz opanowany cały materiał, podejdź do poniższego testu podsumowującego. Powodzenia!

Test podsumowujący wiadomości o zaimku, wykrzykniku
i niesamodzielnych częściach mowy

Zaimek, wykrzyknik i niesamodzielne części mowy – materiały do wydruku

Naucz się pozostałych części mowy: