Liczebnik od podstaw

Na skróty:

Rozpoznawanie liczebnika

Liczebnik to odmienna część mowy, która informuje o liczbie lub kolejności, bardzo łatwo więc rozpoznać go w zdaniu.

Liczebniki są odmiennymi częściami mowy informującymi o liczbie lub kolejności. Odpowiadają na pytania: ile? który z kolei?

Podział liczebników

Wyróżniamy kilka typów liczebników, z których każdy ma inne zadanie oraz inny wzór odmiany. Najczęściej w języku polskim używamy liczebników głównych i porządkowych.

Ponadto pamiętać trzeba o tym, że liczebniki mogą składać się z jednego wyrazu, np. jeden, dziesięć, sto (są to liczebniki proste) lub z wielu – wówczas nazywamy je liczebnikami wielowyrazowymi lub złożonymi – np. sto jedenaście, dwieście pięćdziesiąt trzy, osiemset trzydzieści jeden.

Podział liczebników na główne, porządkowe, zbiorowe, ułamkowe,

Uwaga! Zdarza się, że klasyfikacja takich słów jak mało, dużo, niewiele, odrobinę, parę, wiele sprawia problemy, gdyż nie jest jednoznaczne, czy należą one do liczebników czy też przysłówków (części mowy odpowiadających na pytania: jak? gdzie? kiedy?). Według Nowego słownika poprawnej polszczyzny PWN należy wówczas spojrzeć na kontekst zdania:

Do liczebników należą też wyrazy, które nie podają dokładnej liczby przedmiotów, lecz tylko określają ją w sposób przybliżony, ogólnikowy, szacunkowy; są to liczebniki nieokreślone (dużo, kilkanaście, mało, moc, mnóstwo, niewiele, odrobinę, parę, trochę, wiele). 
(…) Znacznie rzadziej przysłówek jest określeniem przymiotnika, np. niezwykle wścibski, mało uprzejmy, dużo wyższy.

Oznacza to więc, że jeśli słowo oznaczające liczbę łączy się z przymiotnikiem, nie należy go traktować jak liczebnik, lecz przysłówek.

Warto też pamiętać o tym, że niektóre słowa przywodzące na myśl liczby są rzeczownikami odpowiadającymi na pytanie: co? Jedynka, dwójka, trójka, dziesiątka, dwudziestka, trzydziestka czy setka to rzeczowniki! Nazywamy je rzeczownikami odliczebnikowymi.

Sprawdź się!

Pod poniższym linkiem znajdziesz quiz, dzięki któremu przećwiczysz odróżnianie liczebników od innych części mowy.

Rozpoznawanie liczebników

Odmiana liczebników

Liczebniki są odmienną częścią mowy, ale niestety różne ich typy mają różne sposoby odmiany – mogą to być przypadki, liczby i rodzaje. By sprawdzić, przez co odmienia się dany liczebnik, warto spróbować go poddać odmianie, np. słowo siedmioro – można go deklinować (siedmioro, siedmiorga, siedmiorgu…), ale nie da się odmieniać przez liczby (jest tylko mnoga) i rodzaje (siedmioro dzieci, siedmioro piskląt – wszystkie mają rodzaj nijaki lub mieszany). Można też zapamiętać, że:

  • Liczebniki główne odmieniają się przez przypadki i rodzaje:
    • trzy kaczki, trzech kaczek, trzem kaczkom,
    • dwa kruki, dwóch kruków, dwóm krukom,
    • dwa wiadra, dwóch wiader, dwóm wiadrom.
  • Liczebniki zbiorowe i ułamkowe odmieniają się jedynie przez przypadki:
    • dwoje, dwojga, dwojgu, pięcioro, pięciorga, pięciorgu,
    • dwie trzecie, dwóch trzecich, dwóm trzecim.
  • Liczebniki porządkowe odmieniają się przez przypadki, rodzaje i liczby:
    • pierwsza wersja spektaklu, pierwsze wersje spektakli,
    • pierwszych wersji, pierwszymi wersjami,
    • pierwsi zdobywcy gór, pierwszych zdobywców gór.
liczebnik-odmiana

Odmianę przez przypadki nazywamy deklinacją. Określając przypadek liczebnika, należy popatrzeć na jego kontekst w zdaniu. Często też trzeba wziąć pod uwagę rzeczownik, z którym się łączy – oba będą miały ten sam przypadek:

  • Moje drugie śniadanie zostało porwane przez psa.
    • zostało porwane: kto? co? drugie (śniadanie) – mianownik, liczba pojedyncza, rodzaj nijaki
  • Kino nazywane jest sztuką dziesiątej muzy.
    • sztuką: kogo? czego? dziesiątej (muzy) – dopełniacz, liczba pojedyncza, rodzaj żeński
  • O pierwszej miłości się nie zapomina.
    • nie zapomina: o kim? o czym? o pierwszej (miłości) – miejscownik, liczba pojedyncza. rodzaj żeński
  • Ostatniemu człowiekowi na ziemi nie powierzyłbym tej tajemnicy.
    • nie powierzył: komu? czemu? ostatniemu (człowiekowi) – celownik, liczba pojedyncza, rodzaj męski
  • Kilkunastu towarów nie wystawiono.
    • nie wystawiono: kogo? czego? kilkunastu (towarów) – dopełniacz, liczba mnoga, rodzaj niemęskoosobowy
  • Połowy nauczycieli nie widziano na szkoleniu.
    • nie widziano: kogo? czego? połowy (nauczycieli) – biernik, liczba mnoga, rodzaj męskoosobowy

Kiedy deklinujemy liczebnik, identycznie jak w rzeczowniku i przymiotniku, zmienia się jego końcówka fleksyjna. Taki sam pozostaje natomiast temat fleksyjny. Czasami mogą pojawić się oboczności, czyli wymiana głosek.

Należy pamiętać, że podobnie jak przymiotniki, liczebniki mogą mieć trzy rodzaje w liczbie pojedynczej (męski, żeński i nijaki) oraz dwa w liczbie mnogiej (męskoosobowy i niemęskoosobowy). Pytań przypadków musisz się nauczyć na pamięć, a pomogą ci w tym fiszki (hasło dostępu brzmi: przypadki).

Pytania przypadków

Dopasowywanie pytań do przypadków

Używanie liczebników zbiorowych

Najwięcej trudności sprawia użytkownikom języka polskiego stosowanie liczebników zbiorowych. Są one coraz rzadziej stosowane – wielu ludzi ich unika, mówiąc np. dwie pary spodni zamiast dwoje spodni bądź cztery cielaki zamiast czworo cieląt. Warto przypomnieć sobie, w jakich trzech sytuacjach ich używamy:

  • kiedy mówimy o grupie osób mieszanej płci:
    • dwie dziewczynki, dwaj chłopcy, ALE czworo dzieci,
    • trzy nauczycielki, dwaj nauczyciele, ALE pięcioro nauczycieli,
    • cztery tancerki, pięciu tancerzy, ALE dziewięcioro tancerzy,
  • gdy mówimy o niedorosłych osobnikach:
    • trzy kaczki, trzy kaczory, ALE sześcioro kacząt,
    • cztery klacze, cztery ogiery, ALE ośmioro źrebiąt,
    • dziesięć kotek, dziewięć kotów, ALE dziewiętnaścioro kociąt,
  • w przypadku rzeczowników nieposiadających liczby mnogiej:
    • dwoje drzwi, troje skrzypiec, pięcioro nożyc,
    • sześcioro spodni, siedmioro okularów, ośmioro wideł itp.
Odmiana liczebników zbiorowych - tabelka

W liczebnikach zbiorowych wielowyrazowych odmieniają się części oznaczające dziesiątki i jedności, nigdy natomiast nie odmieniamy słowa „jeden” znajdującego się na końcu:

  • W szkole uczy się trzysta dwadzieścioro jeden dzieci.
  • W szkole uczy się trzysta dwadzieścioro dwoje dzieci.
  • O dofinansowanie ubiegało się tysiąc pięćset osiemdziesięcioro jeden ludzi.
  • O dofinansowanie ubiegało się tysiąc pięćset osiemdziesięcioro ludzi.
  • W konkursie udział wzięło dwa tysiące sześćset pięćdziesięcioro troje dzieci.
  • Gospodarstwo zakupiło dziewięćset dziewięćdziesięcioro dziewięcioro piskląt.

Odmiana liczebnika dwa

O ile odmiana liczebnika jeden nie sprawia nikomu większych kłopotów, o tyle dwa jest dużo bardziej skomplikowane. Przede wszystkim w mianowniku może w zależności od rodzaju przybierać formy: dwa, dwóch, dwie.

  • dwaj chłopcy, dwóch chłopców
    (obie formy są poprawne),
  • dwie dziewczyny,
  • dwa wiadra.
odmien-liczebnik-dwa

Sprawdź się!

Poniżej znajdziesz link do quizu, w którym przećwiczysz używanie liczebników zbiorowych oraz odmianę liczebników porządkowych.

Stosowanie liczebników zbiorowych i porządkowych

Zapis liczebników porządkowych

Zazwyczaj w języku polskim liczebniki zapisujemy słownie, chyba że mamy liczebniki wielocyfrowe – wówczas powinniśmy użyć do ich zapisu cyfr (np. dwa lata temu odwiedziłem winnicę produkującą 10500 litrów wina rocznie). Cyframi posługujemy się również podczas zapisywania dat i godzin, jednostek miar, kwot pieniędzy, temperatury czy stron i tomów książek.

Ważne jest, by pamiętać, że niepoprawne jest używanie cyfry i dodawanie do niej po myślniku końcówki (np. W 2-gim kwartale tego roku zdobyłem 10-ty tytuł mistrzowski i byłem 17-tym uczestnikiem rywalizacji). Jeśli używamy cyfry, by zapisać liczebnik porządkowy, dodajemy do niej kropkę. Poprawnie więc będzie:

  • W drugim kwartale roku zdobyłem dziesiąty tytuł mistrzowski i byłem siedemnastym uczestnikiem rywalizacji.
  • w 2. kwartale roku zdobyłem 10. tytuł mistrzowski i byłem 17. uczestnikiem rywalizacji.
  • Na metę przybiegłam szósta. Mąż jako czwarty złożył życzenia. Nałóż jej drugą porcję.
  • Na metę przybiegłam 6. Mąż jako 4. złożył życzenia. Nałóż jej 2. porcję.

Zapis dat

Daty możemy zapisywać na kilka sposobów, zwracając szczególną uwagę na zastosowanie interpunkcji:

  • 1 września 2018 roku (zawsze odmieniamy miesiąc!),
  • 1.09.2018 r. (pomiędzy cyframi stawiamy kropki!).
  • 1 IX 2018 r. (pomiędzy cyframi arabskimi i rzymskimi nie wolno stawiać kropek!).

Warto pamiętać, że zapisując komputerowo datę, należy stawiać spację pomiędzy rokiem a skrótem roku, a dodatkowo stawiać po nim kropkę: 2018_r.

Liczebniki – trudności ortograficzne

Często zdarza się, że ludzie niepoprawnie zapisują liczebniki. Najbardziej zdradliwe są te, w których pojawiają się warianty cyfr 5, 6, 9 i 8. Pamiętać trzeba, że słowo ósmy jako jedno z nielicznych w języku polskim, rozpoczyna się od litery „ó”. Ponadto zapis liczb 50, 500, 60, 600, 90, 900 jest łatwy do zapamiętania:

  • 5*10 (pięć*dziesiąt=pięćdziesiąt),
  • 5*100 (pięć*set=pięćset),
  • 6*10 (sześć*dziesiąt=sześćdziesiąt),
  • 6*100 (sześć+set),
  • 9*10 (dziewięć*dziesiąt=dziewięćdziesiąt),
  • 9*100 (dziewięć*set=dziewięćset).
  • osiem, ósmy, osiemset ósmy.
liczebnik-wazne-informacje

Podsumowanie

Sprawdź, czy opanowałeś wszystkie zagadnienia związane z liczebnikami:

  • O czym informują liczebniki?
  • Jakie rozróżniamy liczebniki?
  • Czym są liczebniki proste?
  • Co charakteryzuje liczebniki wielowyrazowe?
  • Co nazywamy rzeczownikami odliczebnikowymi?
  • Jak nie pomylić liczebnika z rzeczownikiem odliczebnikowym?
  • Przez co odmieniają się liczebniki?
  • Które liczebniki mogą odmieniać się przez liczby?
  • W jakich trzech sytuacjach używamy liczebników zbiorowych?
  • Które człony wielowyrazowych liczebników zbiorowych odmieniają się?
  • W jaki sposób zapisuje się cyfrą liczebniki porządkowe?
  • Jakie są trzy sposoby zapisu dat?
  • Jakie trudności ortograficzne może sprawiać zapis liczebników?

Jeśli jesteś pewien swojej wiedzy dot. liczebników, podejdź do testu podsumowującego. Powodzenia!

Test podsumowujący wiedzę dot. liczebnika

Liczebnik – materiały do wydruku

Naucz się pozostałych części mowy: