Na skróty:

• Definicja czasownika
• Rozpoznawanie czasownika
• Formy osobowe i nieosobowe
• Odmiana czasownika
• Osoby i liczby czasownika
• Odmiana czasownika przez czasy
• Rodzaje czasownika
• Strony czasownika
• Czasowniki przechodnie i nieprzechodnie
• Tryby czasownika
• Aspekty czasownika
• Pisownia nie i byś z czasownikami
• Podsumowanie

Najważniejsze informacje o czasowniku

Czasowniki informują o czynnościach i stanach osób, zwierząt, przedmiotów itp. Mówią, co ktoś lub coś robi (gdy aktywnie wykonuje jakąś czynność) bądź też w jakim stanie się znajduje (gdy np. śpi, wisi). 

Czasownik to odmienna część mowy, której zadaniem jest informowanie o czynnościach i stanach. Odpowiada na pytania: co robi? co się z nim dzieje?

Rozpoznawanie czasownika

By rozpoznać czasownik, wystarczy, że zapamiętasz pytania, na jakie odpowiada, biorąc pod uwagę ich różne formy gramatyczne:

• Zapamiętaj pytania czasownika:
  • Co robi? Ale także: co robię? co robimy? co robisz? co robicie? co robią?
  • Co się z nim dzieje? Ale również: co się ze mną/z nami dzieje?
    co się z tobą/wami dzieje? Co się z nią/nim/nimi dzieje?
• Czasownik oznacza czynności i stany osób, zwierząt, rzeczy, pojęć itp.: zasmakował, upiekli, zaprojektowałam, śpią, uznały, jest, znalazł, wytrzymali.
• Jeśli masz do czynienia ze zdaniem, czasownik (w roli orzeczenia) stanowi jego podstawę. Bez czasownika nie można utworzyć zdania.
• Nie pomyl czasownika z rzeczownikiem odczasownikowym, czyli utworzonym od czasownika. Pamiętaj, że rzeczowniki odpowiadają na pytanie: co?
  • Czasowniki: robić, podać, kupić, zapytać.
  • Rzeczowniki: robienie, podanie, kupienie, zapytanie.

Formy osobowe i nieosobowe

Kluczowa w zrozumieniu czasownika jest świadomość tego, że może on przybierać formy osobowe i nieosobowe. 

• Formy osobowe zawierają informację o osobie, która wykonuje daną czynność: biegnie (on/ona/ono), spacerujemy (my), zastanawiały się (one), zabłysnęli (oni), robię (ja),
• Formy nieosobowe nie pozwalają rozpoznać osoby. Wyróżniamy wśród nich:
  • bezokoliczniki zakończone na c, ć, ść, źć, biec, brać, kraść, znaleźć,
  • formy nieosobowe zakończone na no, to: wykonano, umyto, zakryto,
  • imiesłowy przysłówkowe zakończone na ąc (biegnąc, skacząc, czytając) oraz wszy, łszy (złapawszy, ugotowawszy, upiekłszy),
  • imiesłowy przymiotnikowe zakończone na ny, na, ne, ty, ta, te, ony, ona, one: (uznany, wykryta, posolone),
  • formy zwrotne w czasie teraźniejszym z zaimkiem „się” (da się, mówi się, słyszy się).

Zagraj!

Poniżej znajdziesz quiz pozwalający przećwiczyć odróżnianie czasowników od pozostałych części mowy. Drugi quiz sprawdzi, czy potrafisz rozpoznać formy osobowe i nieosobowe. W kolejnym zadaniu będziesz mógł pogrupować czasowniki nieosobowe. Quizy otworzą się w nowej karcie. Powodzenia!

Wskazywanie czasowników

Określanie form osobowych i nieosobowych

Grupowanie czasowników nieosobowych

Odmiana czasownika

Czasownik odmienia się przez osoby, liczby, rodzaje, czasy, tryby, strony i aspekty. Odmianę tę nazywamy koniugacją.

Odmianę czasownika nazywamy koniugacją. Czasowniki odmieniają się przez osoby, liczby, rodzaje, czasy, tryby i aspekty, mogą też występować w trzech stronach. Tych kilka sposobów odmian może na początku wydać się przytłaczające, jednak nie martw się – po kolei zrozumiesz każdy z nich.

Osoby i liczby czasownika

Czasowniki odmieniają się przez osoby i liczby. Liczby wyróżniamy dwie: pojedynczą oraz mnogą. W obu liczbach pojawiają się po trzy osoby: 1, 2, 3. Łatwo je zapamiętać, kojarząc przestrzeń wokół siebie: pierwsza osoba jest najbliższa (ja/my), druga znajduje się tuż obok (ty/wy), a trzecia stoi najdalej (oni/one).

• Liczba pojedyncza:
  • 1. osoba: (ja) jem
  • 2. osoba: (ty) jesz
  • 3. osoba: (on/ona/ono) je
• Liczba mnoga:
  • 1. osoba: (my) jemy
  • 2. osoba: (wy) jecie
  • 3. osoba: (oni/one) jedzą

Kiedy opanujesz rozpoznawanie liczb i osób czasownika, spróbuj swoich sił w poniższym quizie. Pamiętaj, że nieosobowe formy czasownika nie wskazują osoby ani liczby. Quiz otworzy się w nowym oknie.

Quiz sprawdzający rozpoznawanie osób i liczb czasownika

Odmiana czasownika przez czasy

Oprócz liczb i osób, czasownik odmienia się także przez czasy. W języku polskim mamy czasy: przeszły, teraźniejszy i przyszły. Warto jednak zwrócić uwagę na to, że czas przyszły może mieć dwie formy – prostą (gdy mówimy, że coś zrobimy) i złożoną (gdy mówimy, że będziemy coś robić). Ma to związek z aspektami – dokonanym i niedokonanym, o których będzie mowa nieco niżej.

• Czas przeszły – biegłam, spał
• Czas teraźniejszy – biegnę, śpi
• Czas przyszły prosty – pobiegnę*, zaśpi* (aspekt)
• Czas przyszły złożony – będę biegła, będzie spał

Rodzaje czasownika

Podobnie jak w przypadku przymiotników, czasowniki mogą występować w pięciu rodzajach. W liczbie pojedynczej wyróżniamy rodzaj męski, żeński i nijaki, zaś w mnogiej męskoosobowy i niemęskoosobowy.

• Rodzaje w liczbie pojedynczej:
  • męski – ON szedł
  • żeński – ONA szła
  • nijaki – ONO szło
• Rodzaje w liczbie mnogiej:
  • męskoosobowy – ONI szli
  • niemęskoosobowy – ONE szły

Uwaga! Rodzaje czasownika można rozpoznać tylko w czasie przeszłym, przyszłym złożonym oraz w trybie przypuszczającym. W pozostałych czasach i trybach jest to niemożliwe.

Sprawdź, czy poprawnie rozpoznajesz czasy i rodzaje!

W poniższym quizie możesz zobaczyć, czy potrafisz wskazać, w jakim czasie występują podane czasowniki. Kolejny quiz pozwoli Ci ocenić, czy umiesz wskazać czas, osobę, liczbę oraz rodzaj. Oba linki otworzą się w nowych oknach.

Rozpoznawanie rodzajów

Rozpoznawanie czasów

Określanie czasu i rodzaju czasowników

Strony czasownika

Jedną z kategorii odmiany czasownika są także strony informujące o stosunku pomiędzy wykonawcą czynności a jej podmiotem. Wyróżniamy trzy strony.

• W stronie czynnej podmiot jest aktywnym wykonawcą czynności. Np.:
  • Mama czesze Alę.
  • Olek wyleje wodę.
  • Marek zepsuł komputer.
  • (Mama, Olek i Marek wykonują aktywnie czynność).
• W stronie biernej podmiot odbiera czynność, ale sam nic aktywnie nie robi. Np.:
  • Ala jest czesana przez mamę.
  • Woda będzie wylana przez Olka.
  • Komputer został zepsuty przez Marka.
  • (Ala, woda i komputer nic nie robią, ale ktoś z nimi coś robi). Czasownik składa się z dwóch części: odmienionego czasownika być/zostać oraz czasownika właściwego.
• W stronie zwrotnej podmiot jest zarówno wykonawcą jak i odbiorcą czynności. Np.:
  • Ala czesze się.
  • Woda wyleje się.
  • Komputer zepsuł się.
  • (Ala, woda i komputer wykonują czynność i równocześnie ją odbierają). Zaimek „się” wskazuje na stronę zwrotną.

Uwaga! Czasami pojawiają się zadania polegające na zmianie zdania w stronie biernej na czynną i odwrotnie. Ważne jest, aby przy takiej zamianie użyć wszystkich wyrazów, oraz zachowywać czas i aspekt czasownika. Jeśli pierwsze danie wyrażone jest np. w czasie przeszłym bądź w trybie oznajmującym, drugie zdanie musi zachować te formy. Porównaj poniższe pary zdań:

• Wczoraj Alicja odkurzała dywan w dużym pokoju. (Strona czynna)
• Wczoraj dywan w dużym pokoju był odkurzany przez Alicję. (Strona bierna)
• Wczoraj Alicja odkurzyła dywan w dużym pokoju. (Strona czynna)
• Wczoraj dywan w dużym pokoju został odkurzony przez Alicję. (Strona bierna)
• Mateusz przycina żywopłot w ogrodzie sąsiadów. (Strona czynna)
• Żywopłot w ogrodzie sąsiadów jest przycinany przez Mateusza. (Strona bierna)
• Mateusz przycina wybujały żywopłot. (Strona czynna)
• Wybujały żywopłot jest przycinany przez Mateusza. (Strona bierna)
• Rodzice wymienią akumulator w samochodzie. (Strona czynna)
• Akumulator w samochodzie zostanie wymieniony przez rodziców. (Strona bierna)
• Rodzice będą wymieniali akumulator. (Strona czynna)
• Akumulator będzie wymieniany przez rodziców. (Strona bierna)

Czasowniki przechodnie i nieprzechodnie

Większość czasowników w języku polskim swobodnie można zmieniać ze strony czynnej na bierną i odwrotnie, np. pisał – był pisany, gotował – był gotowany, opowiada – jest opowiadany, myje – jest myty, zdobywa – jest zdobywany. Takie czasowniki nazywamy przechodnimi (to znaczy przechodzą ze strony czynnej na bierną). Pozostałe czasowniki nazywamy nieprzechodnimi (czyli nie przechodzą ze strony czynnej na bierną).

Czasowniki przechodnie to takie czasowniki, które mogą występować w stronie czynnej i biernej, np. śpiewa – jest śpiewany, ogląda – jest oglądany.

Czasowniki nieprzechodnie to takie czasowniki, które nie mogą występować w stronie biernej, np. rdzewieć, czuć, iść, biegać, krzyczeć, spać, leżeć, rozmawiać, klęczeć.

Jak je rozpoznać? Wystarczy postarać się zamienić stronę czynną na bierną, pamiętając o zachowaniu odpowiedniego czasu i aspektu, np.:

• Czasowniki przechodnie: 
  • pije (czas teraźniejszy) – jest pity
  • zadba (czas przyszły) – będzie zadbany
  • umyła (czas przeszły) – została umyta
  • myła (czas przeszły) – była myta
• Czasowniki nieprzechodnie:
  • chodzi (czas teraźniejszy) – jest … (chodzony nie pasuje)
  • myśli (czas teraźniejszy) – jest … (myślany nie pasuje)
  • obeszła (czas przeszły) – była … (obejdziona, obesznięta nie pasują)
  • klęknie (czas przyszły) – będzie … (klęknięty nie pasuje)

Lista większości czasowników nieprzechodnich w języku polskim znajduje się tutaj.

Sprawdź się!

Spróbuj swoich sił w dwóch quizach. Pierwszy z nich pozwoli Ci przećwiczyć rozpoznawanie stron czasownika, w drugim będziesz mógł trenować rozróżnianie czasowników przechodnich i nieprzechodnich. Quizy otworzą się w nowej karcie.

Rozpoznawanie stron czasowników

Rozróżnianie czasowników przechodnich i nieprzechodnich

Tryby czasownika

Trybem nazywamy kategorię gramatyczną czasownika, dzięki której jesteśmy w stanie rozpoznać, jaki jest stosunek mówiącego do jego wypowiedzi. Innymi słowami dzięki trybowi wiemy, co osoba mówiąca chce swoją wypowiedzią osiągnąć. Wyróżniamy trzy tryby – oznajmujący (inaczej nazywany orzekającym), rozkazujący i przypuszczający.

Tryb oznajmujący (orzekający) pozwala na zwykłe informowanie o czymś, a stosunek mówiącego do wypowiedzi jest najczęściej neutralny:

• Emilia lubi truskawki.
• Chcę dużo podróżować.
• Powinieneś wcześniej zapytać.

Tryb rozkazujący służy do wydawania poleceń i rozkazów bądź wyrażania życzenia czy prośby. Często dla wzmocnienia wypowiedzi na końcu dodaje się wykrzyknik:

• Dawaj mi ten plecak!
• Oddajmy mu ten długopis.
• Proszę, podaj mi serwetkę.
• Wstawajcie!
• Niech kupi pieczywo.
• Kiedyś powiedzą prawdę.

Tryb przypuszczający używany jest wtedy, gdy mówiący chce wyrazić wątpliwość, przypuszczenie czy niezdecydowanie. Charakteryzuje go cząstka „bym/byś/by”:

• Chciałabym skosztować deseru.
• Gdybym mógł cofnąć czas…
• Byłabyś tak miła?
• Kupilibyśmy taki samochód, gdybyśmy mieli pieniądze.

Zagraj!

Sprawdź, czy potrafisz rozpoznać tryby czasownika. Z gry możesz skorzystać kilka razy.

Quiz sprawdzający umiejętność rozróżniania trybów czasownika

Aspekty czasownika

Czasowniki mają również aspekty, dzięki którym informują o tym, czy czynność trwa lub będzie trwała bądź zakończyła się lub zakończy w przyszłości.

• Czasowniki dokonane służą do informowania, że dana czynność została zakończona lub zakończy się w przyszłości, oraz można przewidzieć jej rezultat, np.:
  • napisał – czynność jest ukończona (coś zostało napisane),
  • napisze – czynność będzie ukończona (coś będzie napisane).
• Czasowniki niedokonane służą do informowania o czynności, ale bez informacji, czy dana czynność została zakończona lub zakończy się w przyszłości, np.:
  • pisał – nie wiadomo, czy już skończył bądź coś napisał,
  • pisze – czynność trwa, ale nie wiadomo, czy będzie ukończona i czy coś napisze.

Czasowniki niedokonane i dokonane najczęściej tworzą pary, np.: dawać – dać, upinać – upiąć, bawić się – zabawić się, gotować – ugotować, czesać – uczesać, biec – przebiec, golić się – ogolić się, spadać – spaść, kłamać – okłamać, itp.

Wskazówka! Niektórzy rozpoznają czasowniki dokonane dodając do nich zwrot „raz a dobrze”, np. obejrzeliśmy – raz a dobrze, kopnąłem – raz a dobrze. Zwrot ten nie pasuje do czasowników niedokonanych, np. oglądaliśmy – raz a dobrze, kopałem – raz a dobrze.

Sprawdź się!

Pod poniższym linkiem znajdziesz quiz, dzięki któremu przećwiczysz rozpoznawanie czasowników dokonanych i niedokonanych. Pamiętaj, by przed każdą odpowiedzią zastanowić się, czy czynność zakończy bądź zakończyła się i ma jakiś rezultat, czy też nie.

Rozpoznawanie czasowników dokonanych i niedokonanych

Pisownia nie i byś z czasownikami

„Nie” z czasownikami piszemy osobno: nie lubię, nie chcieli, nie zapytałam, nie dokończysz, nie chcieli, nie zapragnęłaby. Wyjątkiem są czasowniki, które rozpoczynają się cząstką „nie” i nie stanowią zaprzeczenia – niedomagać, niepokoić itp.

Cząstki „bym”, „byś”, „by” pisz:

• łącznie z osobowymi formami czasownika, np. mówiłby, skakałby,
• rozdzielnie z bezokolicznikiem, np. warto by, trzeba by, można by,
• w trybie przypuszczającym osobno, gdy cząstka znajduje się przed czasownikiem: byś mówiła, byś skakał, byście zapomnieli.

Podsumowanie

Sprawdź, czy znasz już nastepujące zagadnienia związane z czasownikiem:

• Jak rozpoznać czasownik?
• Co nazywa czasownik?
• Jak odróżnić czasownik od rzeczownika odczasownikowego?
• Na jakie pytania odpowiada czasownik?
• Co to znaczy, że czasownik ma formę osobową?
• Jak rozpoznać czasowniki nieosobowe?
• Co to jest koniugacja?
• Przez co odmienia się czasownik?
• Ile osób w obu liczbach wyróżniamy?
• W jakich czasach może występować czasownik?
• Jaka jest różnica pomiędzy czasem przyszłym prostym a złożonym?
• Jakie rodzaje może mieć czasownik w liczbie pojedynczej?
• Jakie rodzaje może mieć czasownik w liczbie mnogiej?
• W jakich czasach i trybach można wskazać rodzaj czasownika?
• Dlaczego nie zawsze można wskazać rodzaj czasownika?
• Jakie mamy strony czasownika?
• Czym różni się strona czynna od biernej?
• Na czym polega strona zwrotna?
• Co to są czasowniki przechodnie i nieprzechodnie?
• W jakich trzech trybach może występować czasownik?
• O czym informują aspekty czasownika?
• Jak rozróżnić czasowniki dokonane i niedokonane?
• Jak piszemy partykułę „nie” z czasownikiem?
• Jak zapisujemy cząstkę „by” z czasownikiem?

Jeśli czujesz się pewnie i znakomicie orientujesz w zagadnieniach związanych z czasownikiem, podejdź do testu podsumowującego. Uwaga! Nie będzie łatwy! Powodzenia!

Test podsumowujący wiedzę z zakresu czasownika 

Czasownik – materiały do wydruku

Naucz się pozostałych części mowy:

• rzeczownik od podstaw
• przymiotnik od podstaw
• przysłówek od podstaw
• imiesłów od podstaw
• liczebnik od podstaw
• zaimek i nieodmienne części mowy od podstaw

---