Słowotwórstwo jest to dział języka, który zajmuje się analizowaniem budowy wyrazów i sposobu, w jaki one powstały. W słowotwórstwie wszystkie wyrazy możemy podzielić na wyrazy podstawowe i wyrazy pochodne.

Wyrazy podstawowe i pochodne

Wyraz podstawowy to wyraz, od którego za pomocą formantów tworzymy wyrazy pochodne.  np. malować – malarz, kot – kotek, masło – maselniczka, lekarz – lekarka, maszyna – maszynowy.

Wyraz pochodny to wyraz utworzony za pomocą formantu od wyrazu podstawowego. Wyraz pochodny może być jednocześnie wyrazem podstawowym innego wyrazu, np. kot – kotek, kotek – koteczek, lekarz – lekarka, drukować – druk, podgrzewać – podgrzewacz.

Wyraz podstawowy	Wyraz pochodny
kot	kotek
leczyć	lekarz
drukować	druk
podgrzewać	podgrzewacz
dom	domostwo
głupi	głupota
miecz	mieczyk
pies	psisko
komputer	komputerowy

Podstawa słowotwórcza i formant

W wyrazach pochodnych można wskazać dwa człony:

• człon przejęty z wyrazu podstawowego, czyli tzw. podstawę słowotwórczą,
• człon, przy pomocy którego ten wyraz utworzono, czyli formant słowotwórczy.

Podstawa słowotwórcza – wspólna część wyrazu podstawowego i pochodnego, np. truskawka – truskawkowy, śmiech – śmieszny, dziewczyna – dziewczynka, koza – kózka.

Zdarza się, że w obrębie podstawy słowotwórczej zachodzi wymiana głosek zwana obocznością, na przykład w słowach mróz – mroźny zmieniają się ó na o, oraz z na ź. Najczęściej występujące oboczności to: a:e, ó:o, rz:r, ż:s, k:c, t:ć, ch:sz, l:ł, d:dz.

W skład podstawy słowotwórczej nie wchodzą końcówki fleksyjne, czyli końcówki zmieniające się podczas deklinacji.

Formant słowotwórczy (inaczej afiks) – cząstka słowotwórcza tworząca nowy wyraz, np. kot – kotek, pies – psisko, piec – piekarnia, nauczyciel – nauczycielka, pływać – pływalnia.

Typy formantów słowotwórczych

• przedrostki (prefiksy) – formanty dodane przed podstawą słowotwórczą, np. pokój – niepokój, robić – dorobić, wzięty – powzięty, domowy – przydomowy, myśl – domysł
• przyrostki (sufiksy) – formanty dodane po podstawie słowotwórczej, np. pies – piesek, kot – kocisko, dom – domiszcze, prać – pralnia, palić – palarnia, pisarz – pisarka, kopać – koparka
• wrostki (interfiksy) – formanty łączące dwie podstawy słowotwórcze, np. nosić listy – listonosz, wozić wodę – woziwoda, pucować buty – pucybut
• formanty zerowe (formanty ujemne) – gdy wyraz pochodny został utworzony przez odrzucenie zakończenia wyrazu podstawowego, np. opisać – opis_, skoczyć – skok_, turkotać – turkot_, mocować – moc_, przypływać – przypływ_

Formanty tworzą nowe wyrazy i zmieniają ich znaczenia. Niekiedy dzięki nim słowa stają się nacechowane dodatnio lub ujemnie, zmienia się płeć, wielkość czy znaczenie.

Formant	Znaczenie	Przykład
-anie -enie -cie -formant zerowy	nazwy czynności	pranie (od prać) koszenie (od kosić) mycie (od myć) bieg (od biegać)
-arz -acz -iciel -yciel -nik	nazwy wykonawców czynności	malarz (od malować) biegacz (od biegać) myśliciel (od myśleć) założyciel (od założyć) kierownik (od kierować)
-nik -acz -arka -ak	nazwy rzeczy, urządzeń, narzędzi	dozownik (od dozować) pogrzebacz (od pogrzebać) golarka (od golić) podbierak (od podbierać)
-ownia -isko -alnia -arnia	nazwy miejsc	pracownia (od pracować) stoisko (od stać) palarnia (od palić) drukarnia (od drukować)
-ka -owa -yni -ica	nazwy żeńskie	nauczycielka (od nauczyciel) salowa (od sala) gospodyni (od gospodarz) anielica (od anioł)
-ek -ik -yk -ka	nazwy zdrobniałe	piesek (od pies) konik (od koń) kamyk (od kamień) krówka (od krowa)
-isko -ysko -sko -idło -ydło	zgrubienia	chłopisko (od chłop) chłopaczysko (od chłopak) żabsko (od żaba) romansidło (od romans) straszydło (od straszny)
-ość -stwo -ota -formant zerowy	nazwy cech	mądrość (od mądry) męstwo (od męski) głupota (od głupi) żółć (od żółty)

Zdrobnienie – wyraz nadający pozytywny stosunek mówiącego do osoby, zwierzęcia czy przedmiotu (mateczka, piesek, obiadek, przyjaciółeczka) lub wskazujący niewielkie rozmiary (kotek, domek, filiżaneczka, braciszek, maluszek).

Zgrubienie – wyraz nadający negatywny stosunek mówiącego do osoby, zwierzęcia czy przedmiotu (babsko, popychadło, romansidło) lub wskazujący znaczne ich rozmiary (kocisko, domisko, robaczysko, psisko).

Rodzina wyrazów, rdzeń i wyrazy pokrewne

W każdym wyrazie można wyróżnić jego najmniejszą część, która jest niepodzielna słowotwórczo i decyduje o znaczeniu wyrazu. Taką część nazywamy rdzeniem wyrazu. Wszystkie wyrazy mające ten sam rdzeń są ze sobą spokrewnione. Nazywamy je rodziną wyrazów.

• Wyrazy pokrewne – wyrazy należące do tej samej rodziny wyrazów, czyli mające ten sam rdzeń.
• Rdzeń – najmniejsza niepodzielna słowotwórczo część wyrazu, w niej mieści się jego znaczenie.
• Rodzina wyrazów – wyrazy mające ten sam rdzeń (mogą występować oboczności), np.:
  stół – stolik – stoliczek – stolarz – stołowy – stolnica – stołować się, bok – boczek – boczny – uboczny – ubocze – zbocze – zboczony – zboczeniec

Uwaga! Słowa należące do tej samej rodziny wyrazów muszą mieć wspólny rdzeń, mający to samo znaczenie. Nie każdy wyraz mający podobną cząstkę będzie należał do tej samej rodziny wyrazów, np.:

dom – domek – domeczek – domisko – podomka – domowy – przydomowy – domownik – udomowiony – zadomowiony – zadomowić – udomowić – domator – Dominik – Dominikana – zdominowany – Sodoma – Radom

Wyrazy złożone – złożenia, zestawienia, zrosty i pochodzące od wyrażeń przyimkowych

Zdarza się, że niektóre wyraz należą do więcej niż jednej rodziny wyrazów. Zostały one utworzone od więcej niż jednego rdzenia, np. wyraz domorosły pochodzi od wyrazów dom i rosnąć. Nazywamy je wyrazami złożonymi.

Złożenie	Zrost	Zestawienie
Wyraz złożony z dwóch lub więcej podstaw słowotwórczych, połączonych za pomocą formantów -o-, -i-, -y-. Odmienia się tylko drugi człon.	Minimum dwa wyrazy zrosłe w jeden bez formantu. Oznaczają jeden rzeczownik. Odmieniają się oba człony lub tylko jeden z nich.	Dwa osobne wyrazy tworzące całość znaczeniową. Zwykle odmieniają się oba człony.
listonosz (listonosza) łamigłówka (łamigłówki) bajkopisarz (bajkopisarza)	Białystok (Białegostoku) karygodny (karygodnego) Wielkanoc (Wielkanocy)	Zielona Góra (Zielonej Góry) pani młoda (pani młodej) babie lato (babiego lata)

Niektóre wyrazy pochodne w języku polskim powstają od wyrażeń przyimkowych (przyimek + rzeczownik). Przyimek jest w tym wypadku częścią podstawy słowotwórczej wyrazu pochodnego, np.:

• przed miastem – przedmieście,
• pod ręką – podręcznik,
• między rzeką – międzyrzecze,
• do celu – docelowy,
• nad miarę – nadmiarowy,
• po lodowcu – polodowcowy,
• za Olzą – Zaolzie,
• między lasem – Międzylesie,
• na ramieniu – naramiennik.

Definicja słowotwórcza (parafraza słowotwórcza)

Definicja słowotwórcza jest to taka definicja wyrazu pochodnego, która zawiera wyraz podstawowy. Definicje słowotwórcze możemy tworzyć tylko dla wyrazów pochodnych.

• kotek – mały kot
• malarz – ten, kto maluje
• malarka – kobieta malarz
• pogrzebacz – to, czym można pogrzebać
• druk – to, co jest drukowane
• drukarka – to, co drukuje
• drukarz – ten, kto drukuje
• palarnia – tam, gdzie się pali
• psisko – wielki pies
• wysypisko – tam, gdzie się wysypuje
• golarka – to, co goli
• myśliciel – ten, kto myśli
• myślicielka – kobieta myśliciel
• założyciel – ten, kto coś założył
• kamyk – mały kamień

Skrótowce

Skrótowce inaczej nazywa się akronimami. Są to wyrazy utworzone od pierwszych liter, głosek lub sylab pełnych nazw. Najczęściej dotyczą nazw instytucji, organizacji, państw. Przykłady: PWN, ZUS, Polfa, PKP, PKS, ZBoWiD, SKS, CBOS, BOR, PESEL, ASP, OBOP itp.

Wśród skrótowców wyróżniamy:

• głoskowce – powstałe z pierwszych głosek nazwy czytanych łącznie, jakby były wyrazem (ZUS – czyt. zus, OBOP – czyt. obop),
• literowce – powstałe z pierwszych liter nazwy czytanych osobno (UJ – czyt. u-jot, SGH -czyt. es-gie-ha),
• sylabowce – powstałe w połączenia pierwszych sylab nazwy (Polfa – Polska Farmacja),
• skrótowce mieszane – połączenie głosek, liter i sylab (CBOS – czyt. cebos – Centrum Badania Opinii Społecznej).

Neologizmy słowotwórcze

Są to nowe wyrazy utworzone od wyrazów już istniejących za pomocą odpowiednich formantów, np.: alimenciarz, dresiarz, grafficiarz, tekściarz, komiksiarz, złomiarz, gadżeciarz, zadymiarz, wieżowiec.

By sprawdzić swoją wiedzę o słowotwórstwie, kliknij poniżej: