Rodzaje wypowiedzeń

Dział gramatyki zajmujący się budową wypowiedzeń nazywamy składnią.

Zdania, równoważniki zdań, wykrzyknienia i zawiadomienia

Wszystko to, co mówimy i co niesie ze sobą jakiś sens, nazywamy wypowiedzeniami. Inaczej mówiąc, wypowiedzenia to informujące o czymś wyrazy lub powiązane logicznie grupy wyrazów. Ze względu na to, jak są zbudowane, wypowiedzenia dzielimy na zdania, równoważniki zdań, wykrzyknienia i zawiadomienia.

• Zdania zawierają orzeczenie, czyli czasownik w formie osobowej (lub czasami nieosobowej).
  • Dzisiaj zjem sałatkę.
  • Mama kupiła warzywa.
  • Zostały obrane przez tatę.
  • W sklepie już je umyto.
  • W szkole ogłoszono konkurs.

• Równoważniki zdań nie zawierają orzeczenia, ale mogłyby zostać przekształcone tak, by się ono pojawiło (inaczej mówiąc, równoważniki zdań można przekształcić na zdania i odwrotnie).
  • Zamiar zjedzenia przeze mnie sałatki.
  • Kupienie przez mamę warzyw.
  • Obranie ich przez tatę.
  • Umycie ich w sklepie.
  • Ogłoszenie w szkole konkursu.

• Wykrzyknienia są wypowiedzeniami, które ukazują emocjonalną postawę nadawcy i zwykle kończą się wykrzyknikiem.
  • Uwaga!
  • Ach! Och!
  • O rety!
  • Baczność!
  • Do biegu! Gotowi! Start!

• Zawiadomienia są to krótkie teksty zamieszczane np. na budynkach i przedmiotach, mające na celu informowanie o nich.
  • Powszechny Zakład Ubezpieczeń. Bank Spółdzielczy. Przychodnia lekarska (na budynkach).
  • Dworzec kolejowy. Peron I, tor II (na dworcu kolejowym).
  • Dżem truskawkowy. Ketchup. Chrzan tarty. Parmezan (na artykułach spożywczych).
  • Droga wewnętrzna. Parking płatny. Stacja paliw (na drodze).

Podział zdań

Zdania dzielimy w zależności od tego, jak są zbudowane. Podstawowy podział dotyczy tego, ile zdanie zawiera orzeczeń.

• Zdanie pojedyncze zawiera jedno orzeczenie.
  • Zdanie pojedyncze nierozwinięte składa się z samego orzeczenia albo podmiotu i orzeczenia:
    • Zasnął.
    • Pies szczeka.
    • Niebo było gwiaździste.
  • Zdanie pojedyncze rozwinięte oprócz orzeczenia albo podmiotu i orzeczenia zawiera co najmniej jedno określenie (czyli przydawkę, dopełnienie lub okolicznik)
  • Mam pomysł.
  • Dyrektor zaproponował nowy termin spotkania.
  • W zimie nie sprzedajemy nowalijek.

• Zdanie złożone zawiera co najmniej dwa orzeczenia.
  • Podczas wycieczki zwiedziliśmy Zamek Królewski i spacerowaliśmy po Łazienkach.
  • Uwielbiam wędrówki po górach, ponieważ daje mi to odpoczynek i ukojenie.
  • Grał, śpiewał i tańczył niczym zawodowiec.

Uwaga! Czasem stosuje się dodatkowy podział zdań złożonych:

• zdania złożone – zawierają dwa orzeczenia,
• zdania wielokrotnie złożone – zawierają co najmniej trzy orzeczenia.

Wypowiedzenia oznajmujące, pytające i rozkazujące

Ze względu na cel komunikacyjny, wypowiedzenia dzielimy na oznajmujące, pytające i rozkazujące.

• Wypowiedzenia oznajmujące (inaczej orzekające) służą do informowania.
  • Alicja lubi placki po węgiersku.
  • Adam zamierza sprzedać swój samochód.
  • Nasz kot spędził noc poza domem.
• Wypowiedzenia pytające służą do zadawania pytań.
  • Czy to miejsce jest wolne?
  • Ile masz lat?
  • Czy powinienem tam pójść?
• Wypowiedzenia rozkazujące służą do wyrażania rozkazów, próśb i poleceń.
  • Podaj mi sól.
  • Czy możesz mi pomóc?
  • Proszę podejść bliżej.

Sprawdź się!

Pojęcia związane z wypowiedzeniami i budową zdań:

Wskazywanie równoważników zdań, zdań pojedynczych nierozwiniętych i rozwiniętych i oraz zdań złożonych:

Rozpoznawanie zdań oznajmujących, pytających i rozkazujących: