Na skróty:

Rozpoznawanie rzeczownika
Odmiana rzeczownika
Jak określić przypadek rzeczownika?
Odmiana rzeczowników kłopotliwych
Temat i końcówka fleksyjna
Rzeczowniki nieodmienne
Rodzaje rzeczownika
Podział rzeczowników
Wyrażenie przyimkowe
Podsumowanie

Najważniejsze informacje o rzeczowniku

Rzeczowniki są pierwszą częścią mowy, którą poznaje każdy uczeń.
Prosta definicja brzmi następująco:

Rzeczownik to odmienna część mowy, która odpowiada na pytania: kto? co? Nazywa osoby, zwierzęta, przedmioty, rośliny, zjawiska, czynności i stany oraz cechy.

Aby poprawnie rozpoznawać rzeczowniki, ważne jest pamiętanie o kilku kwestiach:

Nazwa „rzeczownik” zawiera w sobie słowo rzecz – i to jest najważniejszą wskazówką. Rzeczowniki nazywają rzeczy (przedmioty) i inne obiekty, które możemy zobaczyć (takie jak osoby, zwierzęta czy rośliny).
Rzeczowniki nazywają także zjawiska przyrody (deszcz, chmury, upał, ulewa, grad) oraz to, czego nie można zobaczyć. Uczucia i pojęcia to tzw. rzeczowniki abstrakcyjne – myśl, przyjaźń, zepsucie, przerażenie, uwaga – ich nie możesz zobaczyć, ale też są to rzeczowniki.
Słowa takie jak: sen, spanie, myślenie, odkurzanie, jeżdżenie, bieganie, odurzenie to rzeczowniki nazywające czynności (nazywamy je odczasownikowymi) – wszystkie odpowiadają na pytanie: co? Uwaga! Rzeczowników nazywających czynności i stany nie myl z czasownikami (te odpowiadają na pytania: co robi? co się z nim dzieje? np. pisze, pracuje).
Istnieją także rzeczowniki nazywające cechy i właściwości. Są to słowa typu: wielkość, uroda, niegodziwość, biel, czerń, przykrość. Nie myl ich z przymiotnikami (te odpowiadają na pytania: jaki? który? czyj? np. biały, przykry).
Rzeczowniki oprócz formy w mianowniku, np. kot, zapałka, smartfon, mogą mieć także inny wygląd: kota, kotami, kotów, kocie, zapałek, zapałce, zapałką, zapałki, smartfonach, smartfonie, smartfona itp. Wpływa na to ich odmiana przez przypadki. Jeśli masz wskazać, które słowa są rzeczownikami, weź to pod uwagę!

Zagraj!

Poniżej znajdziesz quiz sprawdzający, czy potrafisz odróżnić rzeczowniki od pozostałych części mowy. Drugi quiz sprawdzi, czy potrafisz odpowiednio pogrupować rzeczowniki. Linki otworzą się w nowej karcie. Powodzenia!

Wskazywanie rzeczowników

Grupowanie rzeczowników

Odmiana rzeczownika

Rzeczownik odmienia się wyłącznie przez liczby i przypadki. Ważne: nie odmieniamy rzeczownika przez rodzaje, lecz jedynie określamy jego rodzaj.

Rzeczownik odmienia się przez liczby i przypadki. Określamy także jego rodzaj. Odmianę przez przypadki nazywamy deklinacją.

Liczby wyróżniamy dwie – pojedynczą i mnogą, zaś pytań siedmiu przypadków musisz się nauczyć. Poniżej znajdziesz tabelę z przypadkami i odmienionym w obu liczbach rzeczownikiem spacer.

Jeśli masz kłopot z zapamiętaniem przypadków, skorzystaj z fiszek oraz testów. Po lewej stronie pod przyciskiem „Opcje” możesz modyfikować fiszki (np. usuwając lub dodając dźwięk bądź odpowiadając przez nazwę bądź przypadek). Hasło do wejścia na trzy poniższe strony brzmi „przypadki” (pisane małymi literami).

Zapamiętywanie pytań przypadków – fiszki

Ucz się przypadków przez dopasowanie odpowiedzi

Połącz przypadki i pytania w pary

Jak określić przypadek rzeczownika?

Pamiętaj, by zawsze patrzeć na rzeczownik w zdaniu! Dwa pozornie takie same rzeczowniki mogą mieć całkiem różne przypadki. Spójrz na to, jak w zależności od zdania, słowo może mieć różne przypadki:

Na ulicy rósł wielki rozłożysty dąb.
rósł: kto? co? dąb – mianownik

Ze swojego okna widziałam powalony dąb.
widziałam: kogo? co? dąb – biernik

Dzisiaj cały dzień nie było w szkole Szymona.
nie było: kogo? czego? Szymona – dopełniacz

Bardzo wyraźnie widzę na nagraniu Szymona.
widzę: kogo? co? Szymona – biernik

Myślę o moim kocie.
myślę: o kim? o czym? o kocie – miejscownik

Mój kocie, chodź do mnie!
chodź do mnie: kocie – wołacz

Zawsze więc zwracaj uwagę na zdanie i to, jaką funkcję pełni w nim dany rzeczownik.

Sprawdź, czy rozpoznajesz przypadki!

Kliknij na poniższy link, by sprawdzić, czy potrafisz wskazać rzeczownik (w każdym zdaniu znajduje się tylko jeden) oraz powiedzieć, w jakim przypadku i w jakiej liczbie występuje. Uwaga! Jeśli pierwsza fiszka pojawi się wraz z odpowiedzią, przed rozpoczęciem gry w opcjach po lewej stronie ustaw: „Odpowiedz przez: definicja”. Hasło brzmi: przypadki.

Fiszki pozwalające przećwiczyć wskazywanie rzeczownika oraz przypadka i liczby.

Odmiana rzeczowników kłopotliwych

W języku polskim niektóre rzeczowniki nie mają liczby pojedynczej (fachowo nazywa się je singulare tantum) lub mnogiej (plurale tantum).

Tylko w liczbie pojedynczej występują:

nazwy przedmiotów niepoliczalnych: złoto, ryż, powietrze,
określenia pojęć abstrakcyjnych: nienawiść, szacunek, duma,
nazwy geograficzne: Francja, Wisła, Czantoria, Szczecin,
nazwy zbiorowe: młodzież, poszycie, kler, mieszczaństwo.

Wyłącznie liczbę mnogą mają rzeczowniki:

nazwy niektórych uroczystości, obrzędów: chrzciny, andrzejki, wakacje,
nazwy geograficzne oznaczające większe obszary: Andy, Tatry, Beskidy, Mazury,
rzeczy składające się z zazwyczaj dwóch symetrycznych części: spodnie, usta, widły, nożyce, nożyczki, obcęgi, drzwi, skrzypce, szczypce, grabie, okulary,
niektóre wyrazy niepoliczalne: fusy, wnętrzności, banialuki, pomyje.

Istnieją też rzeczowniki, których odmiana sprawia użytkownikom języka polskiego wiele problemów. Najczęściej pojawiają się wśród nich nazwy niektórych państw, mieszkańców państw czy wyrazy o nietypowej odmianie. Spójrz na poniższe grafiki (przewiń kolejne slajdy):

Temat i końcówka fleksyjna

Podczas deklinacji (odmiany przez przypadki) rzeczowników zmienia się ich końcówka, zaś temat pozostaje bez zmian. Czasem w obrębie tematu występują oboczności, czyli wymiana głosek. Najczęściej w odmianie rzeczowników pojawiają się oboczności typu:

e:ø (sen:snu, pies:psa, matek:matki, okien:okna),
ó:o (bór:boru, stół:stoły, sól:soli), ó:e (pióro:pierze),
k:c (ręka:ręce), g:dz (noga:nodze), g:ż (noga:nóżka), ch:sz (mucha:musze),
r:rz (pióro:pierze),
s:ś (sos:sosie), t:ć (lot:locie), d:dź (stado:stadzie) – dot. miękkości.

Rzeczowniki nieodmienne

Niektóre rzeczowniki nie odmieniają się. Należą do nich głównie nazwy niektórych zwierząt i owoców, miasta i kraje zakończone samogłoską „o” oraz wyrazy zapożyczone, które nie przybrały spolszczonego kształtu. Przykłady rzeczowników nieodmiennych:

boa, kiwi, kakao, mango, awokado, kakadu, makao,
Monako, Porto, Kongo, Togo, Kolorado,
menu, jury, tournee, etui, atelier.

Ciekawostką może być fakt, że w przeszłości, jeszcze za czasów Twoich dziadków, nie odmieniało się wyrazów studio i radio. Jednak w związku z tym, że język żyje i tak naprawdę to jego użytkownicy wpływają na jego kształt, od kilkudziesięciu lat słowniki podają formy odmiany, np. w studiu, w radiu, ze studiem, z radiem.

Rodzaje rzeczownika

W przypadku rzeczownika określamy jego rodzaj, ale pamiętaj: ta część mowy nie odmienia się przez rodzaje! (np. rzeczownika krzesło nie da się odmienić tak, by miał rodzaj żeński). Rzeczowniki w uproszczonej klasyfikacji, którą stosuje się w szkołach, mają trzy rodzaje: męski, żeński i nijaki.

By określić rodzaj rzeczownika w liczbie mnogiej, należy sprowadzić go do liczby pojedynczej i dopasować do rodzaju męskiego, żeńskiego lub nijakiego:

koty (liczba mnoga) – kot (liczba pojedyncza) – TEN kot – rodzaj męski,
chaty (liczba mnoga) – chata (liczba pojedyncza) – TA chata – rodzaj żeński,
słońca (liczba mnoga) – słońce (liczba pojedyncza) – TO słońce – rodzaj nijaki.

Jeśli masz kłopot z określeniem rodzaju, użyj danego rzeczownika w prostym zdaniu, np.: „Tam leży TEN/TA/TO …”. Zaimek, który pasuje do rzeczownika, wskaże jego rodzaj.

Uwaga!

Tak naprawdę w gramatyce wyróżnia się inne rodzaje rzeczownika – zobacz tutaj i tutaj. W szkole stosuje się uproszczoną klasyfikację, ale musisz upewnić się, jaką wersję stosuje Twój nauczyciel (i podręcznik, który wybrał). Może się zdarzyć, że podobnie jak w przypadku przymiotnika i czasownika, będziesz musiał rozróżniać w liczbie mnogiej rzeczownika dwa inne rodzaje: męskoosobowy i niemęskoosobowy.

Sprawdź się!

Pod poniższym linkiem znajdziesz grę, dzięki której sprawdzisz, czy potrafisz właściwie określać rodzaje rzeczownika. W liczbie mnogiej zastosowano identyczny podział jak w liczbie mnogiej: rodzaje męski, żeński i nijaki. Powodzenia!

Określanie rodzajów rzeczownika

Podział rzeczowników:

Wyróżniamy kilka typów rzeczowników, ze względu na to, co określają. Pierwszy podział to rzeczowniki własne i pospolite, o których uczą się dzieci już w pierwszych latach nauki (własne piszemy zawsze wielką literą, pospolite – o ile nie rozpoczynają zdania – małą):

własne są imionami własnymi, nazwiskami osób, nazwami geograficznymi, nazwami państw, urzędów itp., np. Ania, Mruczek, Wisła, Kraków, Rudy, Katowice, Babia Góra, Tatry, Francja – są to nazwy unikalne, określające daną rzecz,
pospolite nie są imionami, nazwiskami, nazwami geograficznymi, nazwami państw, urzędów, tytułami pism itp., np. dziewczyna, kot, rzeka, miasto, przezwisko, góra, pasmo, kraj – nazywają wiele elementów, ale nie wskazują żadnego unikalnego.

Istnieje również podział na rzeczowniki abstrakcyjne i konkretne, te zaś podzielone są na żywotne i nieżywotne, osobowe i nieosobowe.

abstrakcyjne określają rzeczy nieuchwytne zmysłami: uczucia, spostrzeżenia, pojęcia, różnego typu uogólnienia, nazwy cech i czynności, np.: myśl, tęsknota, błękit, kształt, miłość, niepewność, patriotyzm, solidarność, wspólnota,
konkretne określają zjawiska i przedmioty rozpoznawane przez człowieka przy użyciu zmysłów, więc można je zobaczyć, dotknąć, powąchać, usłyszeć itp., np. dom, pies, cień, szum, łyżka, kafelki, rower, samochód.

Rzeczowniki konkretne dzielimy na:

nieżywotne (nazwy przedmiotów nieożywionych oraz roślin) np. kosz, piernik, szpilka, jodła, tulipan, frezja, wierzba, rozmaryn, pomarańcza,
żywotne (nazywają istoty żyjące oraz określenia martwych ludzi czy też zwierząt) np. sznaucer, radomianin, człowiek, owad, nieboszczyk, trup, denat.

Wśród rzeczowników żywotnych wyróżniamy:

osobowe (nazywają ludzi), np. Aleksy, woj, ojciec, lekarz, student, córki, dzieci,
nieosobowe (nazwy zwierząt), np.: kot, konie, pszczoła, mysz, mrówki.

Uwaga! W zasadzie rzeczowniki dopasowujemy do danej kategorii kierując się swoja wiedzą i intuicją. Jednak w dwóch przypadkach musimy zapamiętać, wbrew rozsądkowi: słowa denat, nieboszczyk, trup są rzeczownikami żywotnymi, zaś wyrazy nazywające rośliny – np. słonecznik, drzewo, róża, bluszcz – choć żyją, zaliczane są do rzeczowników nieżywotnych.

Pamiętaj, że nie do każdego rzeczownika dopasujemy wszystkie kategorie. Rzeczowniki konkretne dzielą się na żywotne i nieżywotne, zaś wśród żywotnych rozróżniamy osobowe i nieosobowe. Wszystkie zaś możemy podzielić na własne i pospolite. Dlatego też:

słowo kot to rzeczownik: pospolity, konkretny, żywotny, nieosobowy,
słowo Adrianna to rzeczownik: własny, konkretny, żywotny, osobowy,
słowo dym to rzeczownik: pospolity, konkretny, nieżywotny,
słowo Bałtyk to rzeczownik: własny, konkretny,nieżywotny,
słowo sprawiedliwość to rzeczownik: pospolity, abstrakcyjny.

Sprawdź, czy znasz kategorie rzeczownika!

Pod linkiem znajdziesz formularz, dzięki któremu przećwiczysz określanie kategorii rzeczownika. Pamiętaj, by w zależności od rzeczownika zaznaczyć dwie, trzy lub maksymalnie cztery odpowiedzi.

Przećwicz określanie kategorii rzeczownika

Wyrażenie przyimkowe

Rzeczowniki w połączeniu z przyimkami (częściami mowy określającymi zależności przestrzenne lub czasowe) tworzą tzw. wyrażenia przyimkowe. Przykładowe wyrażenia przyimkowe: na stole, pod pokładem, nad wodą, przy boisku, za godzinę, o babci, dla zasady, u koleżanek, zza krzaka, spoza miasta, spode łba.

Warto wiedzieć, że nie tylko rzeczownik tworzy z przyimkiem wyrażenia przyimkowe. Zdolność tę mają również przymiotniki, przysłówki, liczebniki oraz zaimki.

Wyrażenie przyimkowe - definicja i przykłady

Podsumowanie

Sprawdź, czy znasz już nastepujące zagadnienia związane z rzeczownikiem:

Jak rozpoznać rzeczownik?
Co nazywa rzeczownik?
Co to są rzeczowniki odczasownikowe?
Na jakie pytania odpowiada rzeczownik?
Przez co odmienia się rzeczownik?
Jakie są przypadki i ich pytania?
Jak określić przypadek rzeczownika w zdaniu?
Jakie rzeczowniki odmieniają się nietypowo?
Co to jest temat i końcówka fleksyjna?
Czym są oboczności?
Jakie rzeczowniki się nie odmieniają?
Dlaczego NIE odmieniamy rzeczownika przez rodzaje?
Jakie rozróżniamy rodzaje rzeczownika?
Jakie wg niektórych klasyfikacji są rodzaje rzeczowników w liczbie mnogiej?
Jakie typy rzeczowników wyróżniamy?
Czym różnią się rzeczowniki własne od pospolitych?
Jak odróżnić rzeczowniki abstrakcyjne od konkretnych?
Na jakie typy dzielą się rzeczowniki konkretne?
Co zaliczamy do rzeczowników żywotnych i nieżywotnych (i jakie są wyjątki)?
Jak dzielą się rzeczowniki żywotne?
Co różni rzeczowniki osobowe od nieosobowych?
Czym są wyrażenia przyimkowe?

Jeśli czujesz się pewnie i znakomicie orientujesz w zagadnieniach związanych z rzeczownikiem, podejdź do testu podsumowującego. Uwaga! Nie będzie łatwy! Powodzenia!

Test podsumowujący wiedzę z zakresu rzeczownika

Rzeczownik – materiały do wydruku

Naucz się pozostałych części mowy: