Co to jest fonetyka?

Fonetyka jest nauką o wymowie. Zajmuje się wyróżnianiem i podziałami dźwięków mowy – głosek, dzieleniem wyrazów na sylaby, opisem akcentu wyrazowego oraz intonacji zdaniowej.

Podział na głoski, litery i sylaby

Głoska – dźwięk

• Głoski to najmniejsze słyszalne i dające się wyodrębnić dźwięki.
• Słowo SZCZELINA podzielone na głoski: SZ-CZ-E-L-I-N-A

Litera – zapis dźwięku

• Litery to zapisy głosek.
• Słowo SZCZELINA podzielone na litery: S-Z-C-Z-E-L-I-N-A

Sylaba – inaczej nazywana zgłoską

• Sylaby to części wyrazów, których ośrodkami są samogłoski.
• Słowo SZCZELINA podzielone na sylaby to: SZCZE-LI-NA

Funkcje głoski I – zmiękczenie

Ośrodkiem każdej sylaby jest JEDNA samogłoska. Zdarza się jednak, że przy dzieleniu wyrazu na sylaby okazuje się, że samogłosek jest więcej – zwykle wówczas drugą samogłoską w sylabie jest I. W takim wypadku I zostaje „zepchnięte” z roli samogłoski do zmiękczenia, a dominację przejmuje następująca sąsiednia samogłoska. Uwaga! Jeśli I występuje po spółgłosce, to zawsze ją zmiękcza. Zaznaczamy to znakiem diakrytycznym, czyli ukośną kreseczką oznaczającą miękkość.

• Słowo: minimum. Sylaby MI – NI – MUM – samogłoska I samodzielnie rządzi w każdej sylabie, więc jest pełnoprawną głoską. Podział na głoski wygląda następująco: M’ – I – N’ – I – M – U – M 
• Słowo: siwizna. Sylaby SI – WI – ZNA. Samogłoska I jest sama w swoich sylabach i w nich rządzi. Podział na głoski: S’ – I – W’ – I – Z – N – A
• Słowo: mienie. Sylaby MIE – NIE – samogłoska I nie jest sama, bo obu sylabach silniejsza jest głoska E, więc w tym wypadku I zostaje zepchnięte do roli zmiękczenia. Podział na głoski: MI – E – NI – E
• Słowo: siedzieć. Sylaby SIE – DZIEĆ – samogłoska I w obu sylabach jest tylko zmiękczeniem, bo rządzi silniejsze E. Podział na głoski: SI – E – DZI – E – Ć
• Słowo: siano. Sylaby SIA – NO – w pierwszej sylabie samogłoska I nie jest sama, silniejsza jest A. I znów staje się tylko zmiękczeniem. Podział na głoski: SI – A – N – O.

Jak powstają głoski?

W tworzeniu głosek biorą udział artykulatory, czyli narządy aparatu mowy, do których należą między innymi: jama nosowa, jama gardłowa, jama ustna, krtań i wiązadła głosowe, podniebienie, zęby i wargi, język i języczek.

Kiedy mówimy, powietrze wydychane z płuc wędruje przez tchawicę i napotyka na strony głosowe. W zależności od tego, czy są one otwarte czy przymknięte, powstają głoski dźwięczne i bezdźwięczne. Dźwięki nabierają również cech w zależności od tego, czy powietrze wędruje przez noc, czy tylko przez jamę ustną (głoski ustne i nosowe) oraz w jakim ułożeniu znajdują się język (głoski miękkie i twarde), a także jak układają się wówczas zęby, wargi itd. Jak zachowuje się nasz aparat mowy podczas mówienia, można zobaczyć na poniższych filmach:

Podstawowy podział głosek

W zależności od ułożenia wiązadeł głosowych i innych części aparatu mowy, wyróżniamy pewne grupy odmiennie brzmiących głosek. Na tej zasadzie można dokonać różnych podziałów.

Podział na spółgłoski i samogłoski

Samogłoski są samodzielnymi i pojedynczymi głoskami (A, O, E), natomiast spółgłoski mają dodatkowy dźwięk, kiedy staramy się je wymówić pojedynczo (be – by, ce – cy, de -dy, ka – ky, zet – zy).

• Samogłoski – A, E, I, O, U, Y, Ą, Ę
• Spółgłoski – B, C, D, F, G, H, J, K, L, Ł, M, N, P, R, S, T, W, X, Z

Podział na głoski dźwięczne i bezdźwięczne

Głoski dźwięczne powstają wtedy, gdy wiązadła głosowe są przymknięte, a przechodzące przez nie powietrze wprawia je w drżenie. W przypadku głosek bezdźwięcznych wiązadła głosowe są otwarte, więc nie drżą. 

• Głoski dźwięczne – B, D, G, J, L, Ł, M, N, R, W, Z, DZ, DŹ, DŻ oraz wszystkie samogłoski
• Głoski bezdźwięczne – P, T, K, F, S, Ś, SZ, C, Ć, CZ, CH

By rozpoznać, czy dana głoska jest dźwięczna czy bezdźwięczna, przyłóż dwa palce do krtani (tam, gdzie poczujesz pod skórą twardą wypukłość) i postaraj się wypowiedzieć sam krótki dźwięk. Nie mów głosek w taki sposób: cY, kY, tY, gdyż samogłoska Y jest dźwięczna i wprawi wiązadła w drżenie. Sprawdź w tej kolejności, obserwując, gdzie powstaje dźwięk:

• A, O, E, U – są to samogłoski, więc są dźwięczne i krtań będzie drżeć,
• S, SZ, CZ – są to spółgłoski bezdźwięczne, dźwięk powstaje w okolicach zębów i ust, więc krtań nie będzie drżeć,
• K – G – pierwsza spółgłoska jest bezdźwięczna, a druga dźwięczna, a dźwięk powstaje w tyle języka,
• P – B – pierwsza spółgłoska jest bezdźwięczna, a druga dźwięczna, a dźwięk powstaje poprzez wybuch ust,
• T – D – pierwsza spółgłoska jest bezdźwięczna, a druga dźwięczna, a dźwięk powstaje dzięki językowi dotykającemu okolic przednich dziąseł.

Głoski sonorne

Uwaga! Głoski dźwięczne i bezdźwięczne zwykle łączą się w pary. Istnieją jednak takie głoski dźwięczne, które nie mają swoich bezdźwięcznych odpowiedników. Nazywamy je głoskami sonornymi. Należą do nich: 

• M, N, Ł, L, R (oraz miękkie M’, N’, L’, R’ – patrz niżej)

Podział na głoski ustne i nosowe

Gdy wymawiamy głoski ustne, powietrze przechodzi tylko przez jamę ustną. W przypadku głosek nosowych, część powietrza musi przechodzić przez nos. (Głoski nosowe zabawnie zniekształcane są przez osoby z zatkanym nosem). 

• Głoski ustne – A, E, I, O, U, Y oraz wszystkie spółgłoski bez M i N
• Głoski nosowe (jest ich sześć) – Ą, Ę, M, N (oraz miękkie M’, N’)

Podział na głoski twarde i miękkie

W przypadku głosek twardych środek języka zachowuje się neutralnie. Gdy spółgłoska znajdzie się w towarzystwie samogłoski I, środek języka unosi się ku górze i powstają głoski miękkie. Można to zauważyć, wymawiając słowa: mama i miasto. W pierwszym wyrazie spółgłoska M brzmi twardziej niż w drugim, gdzie M jest o wiele bardziej miękkie. Głoski miękkie zaznaczamy, dodając apostrof, chyba że miękkość jest już zaznaczona kreseczką, jak w spółgłoskach Ć, Ś, Ź, DŹ. Nie zaznaczamy miękkości w spółgłosce J, gdyż ona sama w sobie jest miękka.

• Spółgłoski twarde: P, B, F, W, S, Z, C, CH, DZ, N, M, L, Ł, K, G, T, D, SZ, Ż, CZ, DŻ, R 
• Spółgłoski miękkie: P’, B’, F’ W’, Ś, Ź, Ć, CH’, DŹ, M’, Ń, L’, J, K’, G’

Co to są zjawiska fonetyczne?

Zjawiska fonetyczne to procesy zachodzące podczas wymawiania wyrazów, skutkujące różnicami między wymową a pisownią. Istnieją trzy główne zjawiska fonetyczne:

• upodobnienia – inaczej asymilacje
• uproszczenia – dotyczą trudnych do wymówienia grup spółgłoskowych,
• utrata dźwięczności na końcu wyrazu.

Upodobnienia (asymilacje) – przykłady

Upodobnienia, inaczej zwane asymilacjami, polegają na dostosowaniu wymowy głoski do głosek sąsiednich. Kiedy mówimy, nasze więzadła głosowe nie zawsze nadążają ze zmianą swojego położenia, szczególnie, jeśli w wymawianym wyrazie znajdują się obok siebie głoski dźwięczne i bezdźwięczne. Dlatego często zdarza się, że dany wyraz wymawiamy inaczej, niż go zapisujemy. Istnieją dwa typy upodobnień:

• udźwięcznienia – kiedy głoska dźwięczna wpływa na sąsiadującą bezdźwięczną, nadając jej swoją dźwięczność:
  • prośba – *proźba – dźwięczne B wpływa na bezdźwięczne Ś, zmieniając je na dźwięczne Ź,
  • jakże – *jagże – dźwięczne Ż wpływa na bezdźwięczne K, zmieniając je na dźwięczne G,
  • jakby – *jagby – dźwięczne B wpływa na bezdźwięczne K, zmieniając je na dźwięczne G.
• ubezdźwięcznienia – kiedy głoska bezdźwięczna odbiera dźwięczność sąsiadującej głosce dźwięcznej:
  • krztusiec – *ksztusiec – bezdźwięczne K wpływa na dźwięczne RZ, zmieniając je na bezdźwięczne SZ,
  • przemoc – *pszemoc – bezdźwięczne P wpływa na dźwięczne RZ, zmieniając je na bezdźwięczne SZ,
  • trzeba – *tszeba – bezdźwięczne T wpływa na dźwięczne RZ, zmieniając je na bezdźwięczne SZ,
  • watażka – *wataszka – bezdźwięczne K wpływa na dźwięczne Ż, zmieniając je na bezdźwięczne SZ,
  • łódzki – *łócki – bezdźwięczne K wpływa na dźwięczne DZ, zmieniając je na bezdźwięczne C,
  • sąsiedzki – *sąsiecki – bezdźwięczne K wpływa na dźwięczne DZ, zmieniając je na bezdźwięczne C.

Upodobnień mogą dokonywać głoski znajdujące się PRZED słabszą, której dźwięczność zmieniają, bądź PO niej. Wyróżniamy zatem upodobnienia pod względem dźwięczności:

• postępowe (inaczej perseweracje) – mocniejsza głoska jest PO słabszej,
• wsteczne (inaczej antycypacje) – mocniejsza głoska jest PRZED słabszą.

Upodobnienia mogą zachodzić zarówno wewnątrz wyrazów (jak w przykładach powyżej), jak i pomiędzy nimi są to wówczas upodobnienia międzywyrazowe. Mają wówczas kierunek wsteczny. Mogą to być udźwięcznienia lub ubezdźwięcznienia międzywyrazowe:

• udźwięcznienia międzywyrazowe:
  • kot bury – *kod_bury, las duży – *laz_duży, kosmyk włosów – *kosmyg_włosów
• ubezdźwięcznienia międzywyrazowe:
  • łeb krowy – *łep_ krowy, chleb stary – *chlep_stary, kod pocztowy – *kot_pocztowy
  • gdy po wyrazie kończącym się spółgłoską inną niż półotwarta (M, N, R, L) następuje wyraz zaczynający się od samogłoski lub spółgłoski półotwartej, to wymowa końcowych głosek zależy od regionu:
  • kosz owoców – *koż_owoców, nóż ostry – *nóż_ostry, kot ładny – *kod_ ładny, włos rudy – *włoz_rudy

Uproszczenia grup spółgłoskowych

Uproszczenia mają miejsce wtedy, gdy w wyrazie jest zbitka spółgłosek i niemożliwe jest dokładne wymówienie każdej z nim. Często też prędkość mówienia wpływa na dokładność wymowy, stąd im szybciej mówimy, tym bardziej upraszczamy. Przykłady: 

• strzelać – *szczelać
• jabłko – *japko
• krakowski – *krakoski
• pięćdziesiąt – *piędziesiąt
• dziewięćdziesiąt – *dziewiędziesiąt
• srebrny – *srebny

Utrata dźwięczności na końcu wyrazu

Utrata dźwięczności w wygłosie (czyli na końcu wyrazu) polega na tym, że w większości przypadków wyrazy zakończone spółgłoską dźwięczną tracą dźwięczność na końcu wyrazu. Uwaga! Nie dotyczy to takich spółgłosek dźwięcznych, które nie mają swojego bezdźwięcznego odpowiednika, tzn. m, n, r, l, ł. Przykłady:

• próg – *prók
• straż – *strasz
• maź – *maś
• śnieg – *śniek
• stóg – *stók
• kod – *kot
• rydz – *ryc

Akcent w języku polskim

Akcent to wyróżnienie pewnej sylaby lub wyrazu w zdaniu przez wymówienie jej inaczej: mocniej, dłużej, wyżej – w różnych językach metody akcentowania są różne. Akcent można podzielić na:

• akcent wyrazowy – wyróżnienie jednej sylaby w danym słowie,
• akcent zdaniowy – wyróżnienie wyrazów lub grup syntaktycznych w zdaniu.

W języku polskim akcent wyrazowy z reguły pada na przedostatnią sylabę – nazywa się go paroksytonicznym, np. bajkowy, bajka bajeczny. Istnieją jednak słowa akcentowane inaczej. Są to głównie:

• zapożyczenia z języka francuskiego:
  • atelier, jury, menu
• skrótowce literowe:
  • PKS – pe-ka-es, PKP – pe-ka-pe, UMK – u-em-ka, UJ – u-jot
• wyrażenia z formantami arcy-, eks-, -wice- utworzone od wyrazów jednosylabowych:
  • wicemistrz, ale: wicedyrektor, eksmąż, ale: eksbokser
• realizacje ekspresywne, takie jak: akurat
• rozkazy typu baczność! na lewo patrz!
• zapożyczenia z języka łacińskiego z formantem -ika, -yka:
  • botanika, botanice, ale: botanikami, polityka, polityce, ale: politykami
• liczebniki złożone typu:
  • osiemset, czterysta, dziewięćset
• formy liczby mnogiej czasowników w czasie przeszłym:
  • zrobiliście, pojechaliście
• formy liczby pojedynczej trybu przypuszczającego:
  • zrobiłby, pojechałaby
• akcentowane tak też są niektóre wyrazy, których taki akcent jest indywidualną cechą gramatyczną:
  • ryzyko, uniwersytet, w ogóle
• w formach liczby mnogiej trybu przypuszczającego obserwować można przesunięcie akcentu aż na czwartą sylabę od końca:
  • pojechalibyście, zrobilibyśmy

Istnieją także zestroje akcentowe, czyli takie wyrazy, które same w sobie nie mają akcentu, więc łączą się z wyrazami sąsiednimi. Ich przykłady to po południu, na górze, nie pasuje, robi się.

By sprawdzić swoją wiedzę na temat fonetyki, kliknij poniżej: