Epika

Co to jest epika?

Epika to obok liryki i dramatu jeden z trzech rodzajów literackich. Obejmuje utwory, w których przedstawione są prawdziwe lub fikcyjne (czyli zmyślone) wydarzenia. Osobą opowiadającą jest narrator, który przedstawia historię i postaci bohaterów.

Narracja pierwszoosobowa i trzecioosobowa

Narracja jest opowiadaniem narratora o wydarzeniach. Ze względu na to, jakie są relacje narratora ze światem przedstawionym, o którym opowiada, wyróżniamy dwa rodzaje narracji – pierwszoosobową i trzecioosobową.

• Narracja pierwszoosobowa – narrator wypowiada się w pierwszej osobie zazwyczaj wtedy, gdy jest jednym z bohaterów i jego wiedza jest ograniczona. Wie jedynie to, czego sam doświadczył lub o czym mu powiedziano:

Niektórzy ludzie mają pociąg do zbierania osobliwości kosztowniejszych lub mniej kosztownych, na jakie kogo stać. Ja także posiadam zbiorek, lecz skromny, jak zwykle w początkach. Jest tam mój dramat, który pisałem jeszcze w gimnazjum na lekcjach języka łacińskiego… Jest kilka zasuszonych kwiatów, które trzeba będzie zastąpić nowymi, jest… Zdaje się, że nie ma nic więcej oprócz pewnej bardzo starej i zniszczonej kamizelki.

Bolesław Prus, „Kamizelka”

• Narracja trzecioosobowa – narrator relacjonuje wydarzenia, używając trzecioosobowych form czasownika. Najczęściej nie należy do świata przedstawionego, o którym opowiada. Może się ujawniać, oceniać wydarzenia, zwracać do czytelnika, lub być ukrytym i jedynie relacjonować to, co się dzieje.

Tuż przy nim za stołem siedział młodzieńczyk o długich włosach i wesołym spojrzeniu, widocznie jego towarzysz lub może giermek, bo przybrany także po podróżnemu, w taki sam powyciskany od zbroicy skórzany kubrak. Resztę towarzystwa stanowiło dwóch ziemian z okolic Krakowa i trzech mieszczan w czerwonych składanych czapkach, których cienkie końce zwieszały się im z boku aż na łokcie.

Gospodarz Niemiec, w płowym kapturze z kołnierzem wycinanym w zęby, lał im z konwi sytne piwo do glinianych stągiewek i nasłuchiwał ciekawie przygód wojennych.

Henryk Sienkiewicz, „Krzyżacy”

Wszystkie zdarzenia i wątki utworu składają się na fabułę. Fabuła zawiera wątki – wątek to ciąg zdarzeń związanych z postacią lub zagadnieniem (np. wątek miłosny, wątek zdrady, historyczny, podróżniczy). Liczba wątków w utworze różni się w zależności od gatunku – nowela zawiera tylko jeden wątek, zaś powieść może mieć ich wiele. Moment szczytowego napięcia akcji, poprzedzający jej rozwiązanie, to punkt kulminacyjny.

W dziełach należących do epiki prawie zawsze występują bohaterowie czyli postaci biorące udział w wydarzeniach. Mogą być oni główni, drugoplanowi bądź epizodyczni.

Utwory epickie najczęściej pisane są prozą. Istnieją jednak gatunki epickie, które pisane są wierszem – jak epos i bajka. Mimo, że są one wierszowane, to istnieje w nich narracja i opowiadają o wydarzeniach.

Gatunki należące do epiki

• Powieść – wielowątkowe obszerne dzieło epickie. Liczy zazwyczaj od kilkudziesięciu do kilkuset stron i jest podzielone na rozdziały. Zawiera wiele opisów przyrody, sytuacji, postaci i dialogów. Ze wzglęgu na tematykę, rozróżniamy wiele typów powieści.
  • Powieść historyczna – autor umiejscawia akcję w czasach dla siebie odległych. W powieści ważną rolę odgrywają postaci i wydarzenia zarówno autentyczne – historyczne, jak i fikcyjne. Przykładem są „Krzyżacy” Henryka Sienkiewicza.
  • Powieść współczesna – akcja rozgrywa się w czasach dla autora współczesnych. Zazwyczaj gatunek ten łączy się z powieścią społeczno-obyczajową, ukazującą dane społeczeństwo i jego obyczaje. Przykłady to „Lalka” Bolesława Prusa, „Syzyfowe prace” Stefana Żeromskiego czy „Opium w rosole” Małgorzaty Musierowicz.
  • Powieść fantasy – autor umiejscawia akcję utworu w świecie całkowicie lub częściowo fantastycznym, pełnym elementów i postaci fantastycznych (to znaczy nieprawdopodobnych, nieistniejących w rzeczywistości). Do przykładów należą: „Hobbit, czyli tam i z powrotem” J. R. R. Tolkiena, „Opowieści z Narnii” C. S. Lewisa i seria książek o Harrym Potterze J. K. Rowling. 
  • Powieść science-fiction – akcja toczy się w przyszłości, a ważnym elementem jest opis rozwoju techniki i nauki oraz ich wpływ na życie bohaterów. Przykłady: „Podróż do wnętrza ziemi” Juliusza Verne’a, „Solaris” Stanisława Lema.
  • Powieść psychologiczna – jej głównym tematem są przeżycia wewnętrzne bohatera, jego doznania, emocje, relacje z innymi ludźmi i sposób odbierania świata. Przykłady to: „Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego, „Granica” Zofii Nałkowskiej. 
  • Powieść kryminalna – jej fabuła zorganizowana jest wokół zbrodni. Przedstawia okoliczności dojścia do niej, prowadzone dochodzenie oraz ujawnienie osoby sprawcy. Gatunkiem pokrewnym jest powieść detektywistyczna, w której na pierwszy plan wysuwa się postać detektywa. Za przykłady mogą posłużyć: seria powieści o Sherlocku Holmesie Artura Conana Doyle’a, książki Agathy Christie i dzieła Iana Fleminga o Jamesie Bondzie.
  • Powieść podróżniczo-przygodowa – jak nazwa wskazuje opowiada o podróży głównego bohatera i przeżywanych przez niego przygodach. Przykładem jest seria książek o Tomku Wilmowskim Alfreda Szklarskiego oraz powieść „W pustyni i w puszczy” Henryka Sienkiewicza.
• Nowela – krótki, jednowątkowy utwór o zwartej fabule i bardzo wyrazistym punkcie kulminacyjnym (czyli momencie najwyższego napięcia). W porównaniu do opowiadania ma o wiele bardziej zwartą budowę – brak tu postaci drugoplanowych i niepotrzebnych opisów. Przykłady: „Kamizelka” Bolesława Prusa, „Sachem” Henryka Sienkiewicza.
• Opowiadanie – krótki jednowątkowy utwór o prostej akcji, ale zawiera także (w odróżnieniu od noweli), bohaterów drugoplanowych, dłuższe opisy, dygresje i refleksje. Podobnie jak powieść, ma swoje odmiany, np. opowiadanie detektywistyczne. Przykłady: „Ikar” Jarosława Iwaszkiewicza, „Stary człowiek i morze” Ernesta Hemingwaya.
• Epopeja, inaczej epos – obszerne dzieło epickie o podniosłej formie ukazujące ważny dla danej społeczności moment historyczny, istotne historyczne wydarzenia bądź bohatera narodowego. Eposy najczęściej pisane są wierszem, choć bywają też epopeje pisane prozą. Przykłady: „Iliada” i „Odyseja” Homera, „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza.
• Przypowieść – gatunek najczęściej kojarzony z Biblią, który cechuje się prostym i zrozumiałym dla każdego językiem i schematyczną fabułą. Obok znaczenia dosłownego, ma również znaczenie alegoryczne lub symboliczne. Ważny jest charakter dydaktyczny – przypowieść służy przekazaniu prawdy moralnej. Do przykładów należą: przypowieść o siewcy, synu marnotrawnym, o miłosiernym Samarytaninie.
• Baśń – pisana jest prozą i zawiera elementy fantastyczne. Akcja toczy się w nieokreślonym czasie i miejscu, a ważną rolę odgrywa starcie dobra ze złem oraz motyw wędrówki bohatera. Przykłady to: „Królewna Śnieżka” i baśń „O Waligórze i Wyrwidębie”. Uwaga! Nie myl baśni z bajką.
• Bajka – jest to krótki utwór wierszowany mający charakter dydaktyczny. Bajka ma na celu nauczyć czegoś odbiorcę i zawiera morał, czyli naukę płynącą z utworu. Przykładami są bajki „Kruk i lis” oraz „Ptaszki w klatce” Ignacego Krasickiego.
• Pamiętnik – dzieło zawierające wspomnienia, których autor był uczestnikiem lub świadkiem. Ważny jest dystans czasowy pomiędzy wydarzeniami a ich relacją – autor  może ujawniać swoje przemyślenia i stanowisko wobec poruszanych problemów. Przykłady: „Pamiętnik z powstania warszawskiego” Mirona Białoszewskiego, „Trzy po trzy” Aleksandra Fredry.
• Dziennik – utwór zawierający bieżące zapiski autora. Składa się z codziennych wpisów zwykle opatrzonych datą. Może być tworzony dla własnych potrzeb lub pisany z myślą o publikacji. Do przykładów należą: „Dziennik pisany nocą” Gustawa Herlinga Grudzińskiego, „Dzienniki 1911-1955” Jarosława Iwaszkiewicza. 

Zobacz też inne rodzaje literackie: