Związki frazeologiczne pochodzące z mitologii
- Argusowe oko – czujne, podejrzliwe oko
Argus miał 100 oczu. Gdy 50 z nich spało, kolejne 50 czuwało. Argusa pokonał Hermes – zanudził go pieśniami, aż wszystkie oczy zasnęły, i wtedy zabił potwora. - Bazyliszkowy wzrok – hipnotyzujący, przerażający, groźny wzrok
Bazyliszek był potworem tak ohydnym i obrzydliwym, że jego spojrzenie zabijało. Sposobem na pokonanie stwora było pokazanie mu lustra. Jest to stworzenie występujące w mitach, legendach i podaniach wielu krajów. - Być narcyzem – być zakochanym w sobie egoistą; zachwycanie się samym sobą
Narcyz bardzo piękny i kochały się w nim wszystkie nimfy. Pewnego razu chciał się napić wody z jeziora i zobaczył swoje odbicie. Zakochał się i spędzał długie godziny, wpatrując się w taflę wody. Gdy chciał pocałować swoje odbicie, wpadł do wody i się utopił. - Chimeryczny nastrój – nastrój zmienny, kapryśny; fanaberie
Chimera była potworem ziejącym ogniem. Miała głowę lwa, tułów kozy i wężowy ogon. Nie można było przewidzieć jej dziwacznego zachowania. - Drakońskie przepisy – surowe, bezwzględne zarządzenia
Drakon, Ateński prawodawca, wymyślał wyjątkowo okrutne prawa. - Dziesiąta muza – kino
Muzy były to opiekunki Apollona. Przyjęło się X muzą nazywać kino. - Jabłko niezgody – przedmiot sporu, przyczyna waśni
Niezaproszona na wesele bogini Eris postanowiła się zemścić i rzuciła pomiędzy Herę, Afrodytę i Atenę jabłko z napisem „Dla najpiękniejszej”. Wywołało to wielką kłótnię, dla kogo jest przeznaczony podarunek. Rozsądził je dopiero Parys – przekupiony przez Afrodytę miłością najpiękniejszej kobiety, wybrał właśnie ją, co było pośrednią przyczyną wojny trojańskiej. - Kadmejskie zwycięstwo – zwycięstwo niewygodne i dla zwycięzcy, i dla pokonanego
Polinejkes i Eteokles byli braćmi, obaj walczyli o Teby – dawniej nazywane Kadmeą od wydobycia tego pierwiastka. - Kastor i Polluks – nierozłączni przyjaciele, braterstwo krwi, dozgonna przyjaźń
Kastor i Polluks byli to Dioskurowie, bliźniacy, synowie Zeusa i Ledy. Wspólnie się wychowywali i uzupełniali. Byli nierozłączni, a ich imiona zawsze ze sobą łączono. Nazwano tak najjaśniejsze gwiazdy w konstelacji Bliźniąt. Dioskurami nazywano tez ognie świętego Elma. - Koło fortuny – odmieniające się szczęście; raz lepiej, raz gorzej
Fortuna to bogini losu. Przedstawiana jest z zamkniętymi oczami i z kołem lub rogiem obfitości. Jej decyzje są przypadkowe. - Kompleks Ateny – identyfikacja kobiety z męskim stylem życia
Pallas Atena, która narodziła się, wyskakując z głowy Zeusa, chodziła w zbroi, lubiła walkę i dobrze czuła się w męskim świecie, obce zaś jej były typowo kobiece zachowania. - Kompleks Edypa – nieświadomy pociąg syna do matki
Wyrocznia ostrzegła króla Teb Lajosa, że polegnie z ręki własnego syna, który ożeni się z jego żoną, a swoją matką Jokastą. Gdy się narodził jego syn Edyp, Lajos polecił przekłuć mu pięty żelaznymi kolcami, związać i wyrzucić w górach. Dziecko znaleźli pasterze, a następnie zanieśli do Koryntu. Tam po latach Edyp usłyszał przepowiednię. Odszedł z Koryntu, myśląc, że opuszcza prawdziwych rodziców. Zabił nieświadomie Lajosa i ożenił się z Jokastą. Ich dziećmi byli Polinejkes, Eteokles, Antygona i Ismena. Gdy poznał prawdę, uciekł w góry do pustelni i oślepił się. - Kompleks Elektry – nieświadomy pociąg córki do ojca
Elektra była córką Agamemnona i Klitajmestry. Wraz z bratem Orestesem zabiła swą matkę, by pomścić zamordowanego przez nią ojca. - Koń trojański – złowrogi podarunek; rzecz groźna, wyglądająca na przydatną
Trojanie myśleli, że zwyciężyli wojnę, gdy po 10 latach na polu bitwy nie zastali Greków, a tylko wielkiego drewnianego konia. Uznali go za podarunek i wciągnęli do miasta. Po uczcie zasnęli, zaś z konia wyszli Grecy, otworzyli bramy, wpuszczając swoich wojowników, i zniszczyli miasto. - Kraina cieni – świat zmarłych
Hades, kraina umarłych, pełna była dusz, cieni. - Marsowa mina – zmarszczone, groźne spojrzenie
Mars – rzymski odpowiednik Aresa, boga wojny. Przedstawiano go jako groźnego i wrogiego ludziom. - Męki Tantala – cierpienia, pragnienie posiadania czegoś, co wydaje się być na wyciągnięcie ręki
Tantal był towarzyszem bogów, zapraszanym na Olimp. Jednak plotkował, a do tego wykradał nektar i ambrozję, by sprzedawać je przyjaciołom. By udowodnić, że bogowie nie są nieomylni, podał im na uczcie ciało swojego syna. Został za to ukarany – w Tartarze musiał stać blisko Styksu i pod drzewem owocowym, ale nie mógł pić ani jeść. Nad nim wisiał głaz, w każdej chwili grożąc osunięciem się. - Miecz Damoklesa – stale nad kimś wiszące niebezpieczeństwo
Damokles był dworzaninem króla Syrakuz, stale mu schlebiającym i zazdroszczącym pozycji. Król kazał mu zasiąść na tronie, a nad nim powiesił miecz, który w każdej chwili mógł spaść i obciąć jego głowę – symbolizował on niebezpieczeństwa czyhające na władcę. - Między Scyllą a Charybdą – niebezpieczeństwo grożące z każdej strony, sytuacja bez wyjścia
Scylla i Charybda były to dwa potwory czające się po obu stronach cieśniny, którą przepłynąć miał Odyseusz. - Mówić jak Pytia – mówić niejasno, w zagmatwany sposób
Pytie były to kapłanki w Delfach. Odurzone bełkotały różne zdania, które później kapłan składał w całość przepowiedni i interpretował. - Nić Ariadny – wskazówka, nieoczekiwana pomoc w rozwiązaniu problemu
Tezeusz miał zabić Minotaura, zamkniętego w Labiryncie. Zakochana w nim Ariadna podarowała mu kłębek nici, dzięki czemu wydostał się z pułapki po zabiciu potwora. - Nić życia – ludzkie życie
Trzy Mojry plotą nici ludzkiego życia. Gdy ktoś ma umrzeć, przecinają jego nitkę. - Objęcia Morfeusza – głęboki, błogi sen
Morfeusz był synem Hyponsa, bogiem zsyłającym na ludzi sen. - Ogród Hesperyd – niemożliwe do zdobycia bogactwo
Gaja podarowała Herze w prezencie ślubnym jabłoń, która rodziła złote jabłka. Posadzono ją w ogrodzie strzeżonym przez trzy siostry Hesperydy i stugłowego smoka, który nigdy nie spał. W tym samym gaju na drzewie wisiało runo złotego baranka. - Olimpijski spokój – zachowanie spokoju nawet w strasznych sytuacjach, zaprzestanie kłótni
Na czas olimpiady przerywano toczące się walki. - Paniczny strach – obezwładniający, często nieuzasadniony strach
Pan był bożkiem pasterzy. Często ich straszył, przerażająco wrzeszcząc. - Pępek świata – środek , cos najważniejszego
Wg mitologii środkiem świata była wyrocznia delficka. - Pięta Achillesa – słaby punkt, wrażliwe miejsce
Tetyda, matka Achillesa, chciała go uodpornić na wszelkie ciosy, wykąpała go więc w Styksie. Trzymała go wówczas za pietę – to miejsce pozostało nieodporne na rany. Achilles zginął w Troi od strzały z łuku, którą wypuścił Parys. Ugodziła go ona w samą piętę. - Pod egidą – pod przewodnictwem, ochroną, opieką
Egida była to tarcza Zeusa, zrobiona ze skóry zmarłej kozy Amaltei, opiekunki boga. Tarcza ta była niezniszczalna, zapewniała swojemu posiadaczowi całkowitą i pewną ochronę. Posiadając ją, Zeus pokonał Kronosa, swojego przerażającego ojca. - Poruszać się z gracją – chodzić ładnie, elegancko się ruszać
Gracje były trzema rzymskimi boginiami wdzięku. - Powrót do Itaki – powrót do domu, do ojczyzny
Odyseusz przez 10 lat walczył pod Troją, a później przez kolejną dekadę błąkał się po morzach, mając za wroga Posejdona, któremu oślepił syna. Wreszcie udało mu się wrócić do Itaki, do żony Penelopy i syna Telemacha. - Przenieść się na Pola Elizejskie – umrzeć
Elizjum była to część Hadesu przeznaczona dla dobrych dusz. Szły tam po procesie przed trzema mędrcami i po napiciu się wody zapomnienia z rzeki Lete. - Puszka Pandory – źródło nieszczęść, tragedii
Hefajstos, na polecenie Zeusa chcącego zemścić się na Prometeuszu, stworzył piękną kobietę. Dano jej puszkę i zesłano na ziemię. Została żoną Epimeteusza. Mimo zakazu małżonkowie otworzyli puszkę, z której wypełzły na ludzkość choroby, tragedie i nieszczęścia. - Pyrrusowe zwycięstwo – zwycięstwo okupione wielkimi stratami
Król Pyrrus pokonał Rzymian pod Asculum w 279 p.n.e., poniósł jednak ogromne straty w ludziach. - Róg obfitości – źródło dostatku
Zeusa wychowała i wykarmiła koza Amaltea. Gdy złamała róg, Zeus pobłogosławił go – odtąd napełniał się tym, czego tylko zapragnął jego właściciel. - Stajnia Augiasza – coś całkowicie zapuszczonego, zaniedbanego, co trzeba doprowadzić do porządku
Piątą z dwunastu prac Heraklesa było oczyszczenie stajni Augiasza, od lat nieporządkowanej, brudnej i śmierdzącej. Herakles przepuścił przez nią rzekę, która oczyściła stajnię z gnoju. - Syreni śpiew – coś zwodzącego, kuszącego, będącego jednocześnie przyczyną zguby
Syreny, czyli pół-kobiety, pół-ryby (w innej wersji pół-ptaki) zwodziły żeglarzy swoim urzekającym śpiewem. Ci kierowali statki w ich stronę, przez co rozbijali się o skały i ginęli. Syren posłuchał wracający do Itaki Odyseusz – kazał towarzyszom pozatykać uszy, by nie słyszeli, sam zaś przywiązał się do masztu, by nie móc podążyć w ich stronę. - Syzyfowa praca – praca ciężka, trudna, żmudna, a przede wszystkim niemożliwa do ukończenia
Syzyf był królem zapraszanym na Olimp, jednak plotkował o bogach i chwalił się swoimi przywilejami. Za karę miał wtoczyć na szczyt góry w Tartarze wielki kamień. Zawsze przy szczycie kamień wypada mu z rąk, więc praca musi być wykonywana od nowa. - Szata Dejaniry – źródło męki, od której nie można uciec; symbol podstępu z nieoczekiwanej strony
Dejanira nie chciała, by jej mąż Herakles ją zdradził. Centaur Nessos, ofiara herosa, poradził kobiecie przed swoją śmiercią, by umoczyła w jego krwi koszulę – wówczas mąż pozostanie jej wierny. Tak zrobiła. Herakles po założeniu koszuli zaczął cierpieć wielkie męki, gdyż krew Nessosa okazała się być toksyczna. Dejanira z rozpaczy, że jej ukochany umiera, powiesiła się. Herosa uratowali bogowie, czyniąc go nieśmiertelnym. - Ślepa sprawiedliwość – sprawiedliwość taka sama dla wszystkich, niezależnie od stanu
Bogini sprawiedliwości Temida ukazywana była jako kobieta z zasłoniętymi oczami trzymająca wagę i miecz. - Tytaniczna praca – olbrzymi wysiłek
Tytani byli pokoleniem bogów o olbrzymiej sile, zepchniętym przez Kronosa do Tartaru. - Ugodzony strzałą Amora – bezgranicznie w kimś zakochany
Bożek miłości Amor, syn Afrodyty i Aresa, zawsze miał ze sobą łuk. Jeśli ugodził kogoś strzałą z ołowianym grotem, wzbudzał nienawiść. Osoba ugodzona strzałą ze złotym grotem zakochiwała się bez pamięci. - Wejść na Parnas – dotrzeć na szczyt literacki
Parnas był górą Apolla, siedzibą poezji i muzyki. Znaleźć się tam znaczyło mieć wielkie zasługi w tej dziedzinie. - Węzeł gordyjski – trudny do rozwiązania problem, wymagający sprytu
Węzeł w mieście Gordion miał wg legendy rozplątać przyszły władca Azji. Aleksander Macedoński przeciął go mieczem, spełniając przepowiednię. - Wierna jak Penelopa – wierna aż do końca, mimo braku nadziei
Penelopa czekała 20 lat na powrót Odyseusza z wojny trojańskiej. Chociaż o jej rękę starali się mężczyźni chcący zająć tron i napierali na nią, nie ugięła się i nie straciła nadziei na powrót męża. - Wizja Kasandry – zapowiedź klęski lub wielkiego nieodwracalnego niepowodzenia.
W mitologii greckiej Kasandra była wróżbiarką, w której dramatyczne przepowiednie nikt nie wierzył, mimo że dar jasnowidztwa otrzymała od Apollina. Przepowiedziała upadek Rzymu. - Woda letejska – coś dającego zapomnienie, sen (letarg)
W Hadesie płynęła rzeka Lete. Dobre dusze po napiciu się z niej zapominały o swoim ziemskim życiu. - Wpaść w furię – wpaść w szał, we wściekłość
Furie to boginie zemsty, wychodzące z podziemi, by karać za grzechy przeciw bogom, rodzicom i rodzeństwu, naruszenie prawa gościnności i krzywoprzysięstwo. - Zbierać laury – wygrywać, zdobywać nagrody
Laur to roślina, którą honorowani byli zwycięzcy olimpijscy. Jej gałązki symbolizowały wygraną, z czasem – w każdej dziedzinie życia, nie tylko w sporcie. - Złote runo – bezcenny, legendarny skarb
Było to runo złotego baranka, zawieszone na drzewie w gaju strzeżonym przez stugłowego, nigdy nie śpiącego smoka. Zdobył je Jazon.
Język polski 