Kamienie na szaniec

By przeczytać streszczenie szczegółowe „Kamieni na szaniec”, kliknij poniżej:

Kamienie na szaniec – streszczenie szczegółowe

Kamienie na szaniec – opracowanie

Autor: Aleksander Kamiński
Rok wydania: 1943
- Pierwsze wydanie miało miejsce w lipcu 1943 roku, jeszcze za życia Zośki, i kończyło się śmiercią Rudego i Alka.
- Drugie wydanie miało miejsce w 1944 roku i zawierało dwa dodatkowe rozdziały – „Celestynów” i „Wielka gra”. Kończyło się śmiercią Zośki podczas akcji likwidowania posterunku niemieckiej policji w Sieczychach.
Epoka: wojna i okupacja

Kamienie na szaniec – gatunek

„Kamienie na szaniec” należą do literatury faktu – są to utwory dokumentujące rzeczywistość, prezentujące prawdziwe wydarzenia i autentycznych bohaterów. W czasie wojny było szczególnie ważne, by dokumentować zbrodnie hitlerowskie i ukazywać, jak wyglądało życie ludzi podczas okupacji.
Rodzaj literacki: epika (istnieje narrator opowiadający o wydarzeniach, świat przedstawiony, wątki składające się na fabułę; jak większość dzieł epickich pisane prozą).
Gatunek literacki: powieść dokumentalna (powieść – wielowątkowe obszerne dzieło epickie zawierające licznych bohaterów, opisy i dialogi). Powieść dokumentalna nosi cechy reportażu i całkowicie rezygnuje z fikcji literackiej – autor pisze o prawdziwych postaciach współczesnych lub historycznych).

Geneza i znaczenie tytułu

Bohaterami utworu są członkowie Buków. Jest to fikcyjna nazwa 23 Warszawskiej Drużyny Harcerskiej, której prawdziwą nazwą była Pomarańczarnia związana z Gimnazjum i Liceum im. Stefana Batorego w Warszawie. Do Aleksandra Kamińskiego zwrócono się po śmierci Rudego i Alka z prośbą o napisanie utworu upamiętniającego ich poświęcenie. Autor oparł książkę na wspomnieniach spisanych przez Zośkę, na własnych obserwacjach (osobiście znał chłopców, gdyż kierował organizacją Wawer, w której działali, i przyjaźnił się z Leszkiem Domańskim – ich wychowawcą), a także na rozmowach z ojcem Zośki, dziewczyną Alka Basią i innymi ich towarzyszami.

Zośka, które swe wspomnienia nazwał “Kamienie rzucane na szaniec” obstawał przy pozostawieniu tego tytułu – był to cytat z wiersza Juliusza Słowackiego „Testament mój”, którego przed śmiercią chciał wysłuchać Rudy oraz tytuł bardzo lubianej przez niego książki autorstwa Karola Koźmińskiego, która opowiadała o polskich legionistach (legionistą był też ojciec Rudego). Kamienie rzucane na szaniec to młodzi ludzie, tacy jak Alek, Rudy i Zośka, którzy za wszelką cenę bronili ojczyzny, i nie wahali się poświęcić dla niej życia.

Charakterystyka bohaterów

Alek – Maciej Aleksy Dawidowski
- Był synem dyrektora fabryki. Był wysoki i sprawny, miał jasne włosy i niebieskie oczy oraz zawsze się uśmiechał. Był bardzo energiczny – dużo mówił i gestykulował, często wpadał w zachwyt i był roztrzepany. W kryzysowych sytuacjach potrafił zachować spokój – tak jak podczas wypadku na wsi, gdy syn gospodarza zranił się siekierą w nogę jako jedyny wiedział, co robić, i podczas pomocy ofiarom zbombardowanego pociągu, kiedy przejął kontrolę i zorganizował pomoc wraz z transportem dla poszkodowanych. Był odważny, a czasem wręcz wykazywał się brawurą – np. podczas ryzykownego odkręcenia niemieckiej tablicy z pomnika Kopernika tuż obok komendy policji. Był też oddany swoim przyjaciołom i rodzinie. Spotykał się z Basią, która również działała w Wawrze.
Rudy – Jan Bytnar
- Pochodził z rodziny inteligenckiej – jego rodzice byli nauczycielami. Był szczupły, miał piegowatą twarz i rudawe włosy. Autor pisze, że w jego oczach i czole widać było wybitną inteligencję. Był chłopakiem o wszechstronnych uzdolnieniach – doskonale opanował umiejętność m. in. gotowania, tańca, jazdy na nartach czy majsterkowania. Bardzo nad sobą pracował i starał się doskonalić. Był niezwykle pomysłowy – to on opracował stemple ze znakiem Polski Walczącej i tzw. wieczne pióro, które później posłużyło mu do rysowania kotwic i pisania polskich napisów na wysokości czterech metrów. Rudy był lubiany, ambitny i nieugięty – po zatrzymaniu, pomimo straszliwych tortur nie wydał Gestapo nazwisk przyjaciół.
Zośka – Tadeusz Zawadzki
- Był urodzonym organizatorem i naturalnym przywódcą. Jego ojciec był profesorem, zaś z matką – działaczką społeczną – Zośka czuł się bardzo związany. Przezwisko wzięło się z jego delikatnej urody i nieśmiałości. Był ambitny i uzdolniony sportowo – wykazywał się w strzelectwie, hokeju i tenisie. Choć sam czuł się samotnikiem, otaczało go grono podziwiających go przyjaciół. Cechował go też upór, motywujący jednak do działania, tak jak wtedy, gdy Zośka w dzieciństwie, by przezwyciężyć lęk przed wodą, nauczył się pływać i osiągnął w tym znakomity poziom, i kiedy pomimo odmowy dowództwa uparcie zabiegał o zgodę na odbicie Rudego z rąk Gestapowców. Podczas akcji Zośka wykazywał się opanowaniem i spokojem oraz znakomitym zmysłem organizacyjnym. Był odważny i wrażliwy.

Kamienie na szaniec – streszczenie w pigułce

Rudy, Alek i Zośka należeli do harcerskiej grupy Buków. Byli bardzo wartościowymi młodymi ludźmi, uczniami Liceum im. Stefana Batorego w Warszawie, chcącymi kształtować swój charakter. Wiosną 1939 roku, tuż po maturze, wraz z wychowawcą Zeusem (Leszkiem Domańskim) wyruszyli w Beskidy. We wrześniu wybuchła wojna. Ojciec z Alka był jednym z pierwszych aresztowanych, wkrótce go rozstrzelano. Chłopcy włączyli się w działania PLAN-u (Polskiej Ludowej Akcji Niepodległościowej), a następnie przeszli do małego sabotażu organizowanego przez Wawer – m.in. zrywali niemieckie flagi i podzas świąt wieszali polskie, rysowali na ścianach żółwie i znaki Polski Walczącej, wybijali szyby fotografom współpracującym z Niemcami, gazowali kina wyświetlające propagandowe dodatki i sklepy mięsne obsługujące tylko Niemców.

W międzyczasie chłopcy kształcili się i pracowali, chcąc pomóc swoim rodzinom w utrzymaniu. Przed zimą zajmowali się szklarstwem, Rudy udzielał korepetycji, Alek był drwalem i woził ludzi rikszą, a u Zośki wyrabiali marmoladę. W listopadzie 1942 roku zaczęli brać udział w akcjach dywersyjnych. Wysadzali tory i mosty, przerywając łańcuchy zaopatrzeniowe, i organizowali akcje odwetowe przeciw Niemcom. Alek w dzień urodzin Mikołaja Kopernika odkręcił i ukrył niemiecką tablicę z pomnika astronoma, co było niezwykle ryzykowne – monument znajdował się tuż obok komendy policji. Rudy zastrzelił SS-mana i raz podczas akcji został postrzelony w udo, podczas gdy Zośkę rykoszet uderzył w piętę. Alek został zatrzymany w ulicznej łapance, ale udało mi się zbiec. Rudy miał tego samego dnia podobne szczęście.

Kiedy aresztowano ich przyjaciela Heńka, wydobyto z niego informację o adresie Rudego. Rudy został zatrzymany i okrutnie bity. Gestapowcy chcieli z niego wyciągnąć imiona innych osób zamieszanych w konspirację, jednak Rudy milczał. Hitlerowcy przewozili go pomiędzy Aleją Szucha, Pawiakiem i szpitalem, co było dla przyjaciół okazją do odbicia Rudego. Dowództwo początkowo nie chciało się zgodzić, gdyż było to zadanie ryzykowne i trudne do wykonania, ale po uzyskaniu zgody 26 marca 1943 roku zorganizowali akcję pod warszawskim Arsenałem, w której udało im się przechwycić Rudego. Niestety chłopiec był w tak złym stanie, że zmarł trzy dni później. Tego samego dnia zginął także Alek, który podczas odwrotu został postrzelony w brzuch.

Zośka ciężko zniósł utratę przyjaciół i, by dojść do siebie, wyjechał na wieś. Za namową ojca spisał swoje wspomnienia dotyczące Rudego, do którego bardzo się w ostatnim czasie zbliżył – chłopcy odkryli, że mają podobne spojrzenie na świat i bardzo się zaprzyjaźnili. Pomogły mu także rozmowy z siostrą. Po powrocie do Warszawy otrzymał, tak jak pośmiertnie Rudy, Krzyż Waleczny, zaś Alka odznaczono odredem Virtuti Militari. Zośka brał udział w kolejnych akcjach, m.in. pod Celestynowem, gdzie dzięki jego opanowaniu udało się uwolnić transport więźniów przewożonych do obozu koncentracyjnego. Niestety były tez akcje nieudane, jak wysadzenie mostu pod Czarnocinem, gdzie stracił kilku towarzyszy. Zośka zginął 20 sierpnia 1943 roku w Sieczychach, gdzie dowodził akcją likwidacji posterunku niemieckiego. Po wybuchu granatu, Zośka jako pierwszy zerwał się, by dobiec do posterunku. Gdy był na werandzie, z okna padł strzał, który ugodził go w pierś.

By sprawdzić swoją znajomość „Kamieni na szaniec”, kliknij poniżej:

Kamienie na szaniec – test z odpowiedziami

Kamienie na szaniec – plan wydarzeń

Alek, Rudy i Zośka – niezwykli chłopcy.
Wyjazd w Beskidy.
Wybuch II wojny światowej.
Wyjście na wschód Zeusa z grupami harcerskimi.
Zorganizowanie pomocy rannym ze zbombardowanego pociągu.
Powrót do Warszawy na wieść o wejściu wojsk sowieckich do Polski.
Aresztowanie ojca Alka.
Działalność propagandowa w ramach PLAN-u.
Działalność w ramach Małego Sabotażu.
Usunięcie niemieckiej tablicy z pomnika Kopernika przez Alka.
Przejście chłopców do dywersji.
Wysadzenie pociągu z zaopatrzeniem.
Działalność chłopców w ramach dywersji.
Aresztowanie Rudego i jego ojca.
Bezlitosne tortury i przesłuchania.
Plan odbicia Rudego.
Akcja pod Arsenałem.
Postrzelenie Alka.
Śmierć Rudego i Alka.
Wyjazd Zośki na wieś i spisanie pamiętnika.
Powrót Zośki do Warszawy i akcja pod Celestynowem.
Kolejne akcje dywersyjne.
Aresztowanie Zośki i późniejsze zwolnienie.
Śmierć Zośki podczas likwidacji posterunku w Sieczychach.

Sabotaż i dywersja

Bohaterowie najpierw zajmowali się tak zwanym małym sabotażem w ramach organizacji Wawer. Była to walka bez broni o znaczeniu psychologicznym, mająca na celu pokazanie Niemcom, że Polacy nie chcą ich na swoich ziemiach, zaś mieszkańcom, że mają nie tracić nadziei, gdyż istnieje ruch oporu, który walczy o wolność. Było to między innymi: m.in.

wybijanie szyb fotografów współpracujących z okupantami,
gazowanie kin, w których emitowano niemieckie dodatki propagandowe,
gazowanie sklepów mięsnych obsługujących jedynie Niemców,
malowanie na ścianach kotwicy – znaku Polski Walczącej,
przekształcanie znaku V oznaczającego zwycięstwo Niemiec na „verloren” czyli stracenie,
malowanie na ścianach żółwia – symbolu powolnego wykonywania pracy dla okupanta,
zamieszczanie na ścianach haseł ośmieszających okupantów i nawołujących do walki,
rozklejanie plakatów propagandowych,
zamalowywanie hitlerowskich tablic,
zrywanie niemieckich flag i wieszanie polskich podczas świąt narodowych.

Z kolei później bohaterowie przeszli do Szarych Szeregów i rozpoczęli akcje dywersyjne, czyli działania poważniejsze, zwykle zbrojne, mające na celu osłabienie wroga poprzez niszczenie jego zasobów, odwrócenie jego uwagi i dezorganizację. w książce opisano m.in. akcje takie jak wysadzenie pociągu z zaopatrzeniem dla wojsk niemieckich walczących w Rosji, zastrzelenie przez Rudego oficera SS, akcja pod Arsenałem mająca na celu odbicie Rudego z rąk Gestapo, czy akcję pod Celestynowem, gdzie oswobodzono przewożonych do Auschwitz więźniów, wysadzenie mostu pod Czarnocinem, i atak na posterunek w Sieczychach, podczas którego zginął Zośka.

Rudy, Alek i Zoska jako przedstawiciele pokolenia Kolumbów

Bohaterowie należą do pokolenia Kolumbów, którego nazwa wywodzi się od powieści Romana Bratnego “Kolumbowie rocznik 20”. Określano tak ludzi urodzonych około 1920 roku, czyli w wolnej Polsce, wychowanych na ideałach humanizmu i poszanowania życia. Tak jak każdy młody człowiek u progu dorosłości – mieli wielkie plany i marzenia, jednak nie mogli ich zrealizować, gdyż przekreśliła je wojna. Kolumbowie czuli się w obowiązku chwycić za broń i walczyć za ojczyznę, nawet za cenę własnego życia. Wielu z nich zginęło – tak jak Rudy, Alek, Zośka, Krzysztof Kamil Baczyński i Tadeusz Gajcy. Uznawani są za pokolenie tragiczne.

Kamienie na szaniec – motywy literackie

Patriotyzm, bohaterstwo i chęć walki – chłopcy chcą walczyć w obronie ojczyzny, i kiedy na początku wojny muszą opuścić Warszawę (są w wieku przedpoborowym i zdecydowano, że należy usunąć młodych mężczyzn z terenów, które mogą być zajęte przez wroga) czują bezsilność. Po powrocie podejmują decyzję o działaniach przeciw okupantowi i powoli zdobywają doświadczenie w coraz poważniejszych akcjach, takich jak wysadzenie pociągu z zaopatrzeniem przewożonych do Rosji dla walczących tam wojsk niemieckich, uwolnienie transportu więźniów przewożonych do Oświęcimia czy akcja pod Arsenałem mająca na celu uwolnienie Rudego.
Życie w okupowanej Warszawie – hitlerowcy od razu po zbombardowaniu i zajęciu stolicy przystąpili do zamazywania polskości. Zerwali polskie i zawiesili nazistowskie flagi, rozwieszali niemieckie odezwy i niszczyli polskie napisy. Gestapo przy najmniejszym podejrzeniu dokonywało przeszukań mieszkań i aresztowań – właśnie w taki sposób zatrzymano Rudego i jego ojca. Organizowano uliczne łapanki – z jednej z nich udało się umknąć Alkowi, a także dokonywano wywózek do obozów koncentracyjnych i egzekucji, tak jak w przypadku jego ojca. Przesłuchania organizowane przez Gestapo były tak naprawdę bezlitosnymi torturami, podczas których oprawcy nie dbali o życie zatrzymanych i często bili ich aż do śmierci.
Przyjaźń – Rudy, Zośka i Alek są prawdziwymi przyjaciółmi, szanującymi się wzajemnie i wspierającymi się. Gdy Rudy zostaje zatrzymany przez gestapo i wiadomo, że jest torturowany, Zośka i Alek robią wszystko, by go odbić. Akcje takie nie były przeprowadzane nawet dla ważnych w strukturach Polski Podziemnej osób, jednak ich determinacja prowadzi do uwolnienia Rudego. Szczególne uczucie połączyło niedługo przed śmiercią Rudego i Zośkę, którzy odkryli, że mają podobne spojrzenie na świat i łączą ich te same pasje. Zośka szczególnie przeżył śmierć Rudego. By się z nią uporać, wyjechał na wieś i za namową ojca spisał swoje wspomnienia.
Praca nad sobą, samodoskonalenie się, dojrzewanie – chłopcy, zarówno w harcerstwie, w szkole jak i w domu dążyli do tego, by być jak najlepszymi. Starali się rozwijać, doskonalić, szkolić. Rezygnowali z przyjemności, by ćwiczyć siłę charakteru. Sprawa charakteru, sprawa pracy nad sobą, sprawa uzupełnienia własnej osobowości tym wszystkim, czego tej osobowości brakuje – wszystko to tak samo poruszało umysł Rudego jak i umysł Alka. Była to dziedzina przeżyć, która łączyła obu chłopców jednolitym odczuwaniem i jednolitymi pragnieniami. Nie tylko zresztą tych dwóch pochłaniał problem doskonalenia się i pracy nad sobą. Pochłaniał on wszystkich członków zespołu Buków. W środowisku tym takie decyzje jak Rudego, który w trzy miesiące nauczył się tańczyć, bo twierdził, że tego mu brakuje do „pełni osobowości”, jak Alka, który zawziął się na wyrabianie w sobie opanowania i skupienia; jak Andrzeja, który w rok opanował język angielski; jak Zeusa, który przez trzy miesiące nie chodził do ulubionego kina, by dowieść samemu sobie, że zdolny jest do rezygnacji z przyjemności – w innym gronie sprawa doskonalenia się nie miała tyle zrozumienia, co wśród Buków.
Poświęcenie w imię przyjaźni, kiedy Alek i Zośka bez wahania decydują się odbić Rudego podczas ryzykownej akcji pod Arsenałem, wskutek której Alek został śmiertelnie postrzelony, oraz poświęcenie w imię walki o wolność – czyli ofiara, jaką złożyło wielu młodych ludzi żyjących w tamtych czasach.