Poniższa strona prezentuje tylko najważniejsze informacje o czasowniku. By w pełni i od podstaw opanować wiedzę dotyczącą tej części mowy, kliknij poniżej.

Co to jest czasownik?

Czasownik jest to odmienna część mowy, która oznacza czynność lub stan. Odpowiada na pytania: co robi? co się z nim dzieje? Przykłady: biega, woła, śpi, trzymały, zapytacie.

Czasowniki osobowe i nieosobowe

Czasowniki dzielą się na osobowe, w których możemy wskazać, kto wykonuje czynność, i nieosobowe – gdy jest to niemożliwe.

• formy osobowe – wskazują na osobę, np. spała (ona), biegał (on), mówią (oni/one)
• formy nieosobowe – nie można w nich określić osoby, np.
  • bezokoliczniki zakończone na –ść, -ć, -c:  spać, podkraść, biec
  • formy zakończone na –no, -to: spano, umyto
  • imiesłowy przymiotnikowe i przysłówkowe: wszedłszy, gwiżdżąc, idąc
  • formy zwrotne z „się”: mówi się, uznaje się.

Odmiana czasowników

Czasowniki odmieniają się przez osoby, liczby, czasy, rodzaje, tryby, aspekty i strony.

Odmiana przez osoby i liczby

• Wyróżniamy dwie liczby – pojedynczą (kiedy mamy do czynienia z jednym wykonawcą czynności) i mnogą (gdy wykonawców jest więcej).
• Każda liczba ma trzy osoby – wskazują one na to, kto wykonuje czynność z czasownika.

	Liczba pojedyncza	Liczba mnoga
1. osoba	(ja) czytam	(my) czytamy
2. osoba	(ty) czytasz	(wy) czytacie
3. osoba	(on/ona/ono) czyta	(oni/one) czytają

Odmiana przez czasy

Czasownik odmienia się przez czasy: przeszły, teraźniejszy i przyszły, który może mieć formę prostą (jeden wyraz) i złożoną. 

Czas przeszły	robiłam, spało
Czas teraźniejszy	robię, śpi
Czas przyszły prosty	zrobię, zaśpi
Czas przyszły złożony	będę robić, będzie spać

Rodzaje czasownika

Czasownik ma trzy rodzaje w liczbie pojedynczej: męski, żeński i nijaki, oraz dwa rodzaje w liczbie mnogiej: męskoosobowy i niemęskoosobowy. 

Rodzaje w l. pojedynczej	Rodzaje w l. mnogiej
męski (ON) szedł	męskoosobowy (ONI) szli
żeński (ONA) szła	niemęskoosobowy (ONE) szły
nijaki (ONO) szło

Tryby czasownika

Czasowniki w formach osobowych mogą występować w trzech trybach:

• oznajmującym – tryb ten informuje o czynnościach, które odbywają się lub będą się odbywać, np. mówiłam, mówi, będzie mówił,
• rozkazującym – wyraża życzenie, polecenie lub rozkaz, np. mów, mówmy, niech mówią,
• przypuszczającym mówi o czynnościach, które wymagają spełnienia jakiegoś warunku, np. mówiłaby, mówiłabyś, mówiłybyście.

Tryb oznajmujący	Tryb przypuszczający	Tryb rozkazujący
sprzątam	sprzątałabym	sprzątaj
bawisz się	bawiłbyś się	baw się
zamiata	zamiatałoby	zamiataj

Strony czasownika

Czasownik występuje w trzech stronach, które służą do wyrażania stosunku pomiędzy wykonawcą czynności, a jej podmiotem. Wyróżniamy strony:

• czynną (podmiot jest wykonawcą czynności),
  • np. Mama czesze Alę. (Mama czesze, Ala odbiera czynność czesania)
• bierną (podmiot jest przedmiotem czynności),
  • np. Ala jest czesana przez mamę. (Czynność skupiona na Ali, która ją odbiera)
• zwrotną (podmiot jest odbiorcą i wykonawcą czynności),
  • np. Ala czesze się. (Ala zarówno wykonuje, jak i odbiera czynność)

Strona czynna	Strona bierna	Strona zwrotna
Kasia robi kawę.	Kawa jest robiona przez Kasię.	Kawa robi się.
Marek zespuł komputer.	Komupter został zepsuty przez Marka.	Komputer zepsuł się.
Galeria przygotuje wystawę.	Wystawa zostanie przygotowana przez galerię.	Wystawa przygotuje się.

Czasowniki przechodnie i nieprzechodnie

Czasowniki przechodnie to takie czasowniki, które mogą występować w stronie czynnej i biernej, np. śpiewa – jest śpiewany, pisze – jest pisany, zapalił – został zapalony.

Czasowniki nieprzechodnie – to takie czasowniki, które nie mogą występować w stronie biernej, (np. rdzewieć, czuć, iść, biegać, krzyczeć, spać, leżeć, rozmawiać).

Aspekty czasownika

W czasownikach możemy określać aspekty. Służą one do informowania o tym, czy czynność trwa i się zakończyła.

• Czasowniki dokonane służą do informowania, że dana czynność została zakończona lub zakończy się w przyszłości, np.
  • napisał – czynność jest ukończona,
  • napisze – czynność będzie ukończona.
• Czasowniki niedokonane służą do informowania, że dana czynność nie została
  zakończona lub nie wiemy, kiedy się zakończy w przyszłości, np.
  • pisał – nie wiadomo, czy już skończył,
  • pisze – czynność trwa, ale nie wiadomo, czy będzie ukończona.

Czasowniki niedokonane	Czasowniki dokonane
jechał	pojechał, dojechał, wyjechał, przejechał, odjechał
piszę	opiszę, przepiszę, napiszę, odpiszę, wypiszę
myśli	pomyśli, wymyśli, obmyśli, przemyśli, zmyśli

Pisownia nie z czasownikiem

Partykułę „nie” z czasownikami ZAWSZE piszemy osobno: nie lubię, nie chcieli, nie zapytałam, nie dokończysz, nie zapragnęłaby. 

Pisownia cząstek „-bym”, „-byś”, „-by”

Cząstki -bym, -byś, -by, charakterystyczne dla trybu przypuszczającego, piszemy:

• łącznie z osobowymi formami czasownika, np. mówiłby, skakałby,
• rozdzielnie z bezokolicznikiem, np. mówić by, skakać by,
• rozdzielnie, gdy są przed czasownikiem, np. byś mówiła, byś skakał.

Zobacz też: Pozostałe części mowy