Teatrem elżbietańskim nazywamy teatr angielski z czasów panowania królowej Elżbiety I, czyli okresu przypadającego na drugą połowę XVI wieku. To właśnie wtedy – po latach wojen i niepokojów – nastąpiły spokojniejsze czasy oraz rozkwit kultury, w tym teatru, który stał się niezwykle popularną rozrywką. W renesansowej Anglii przedstawienia początkowo wystawiano na prowizorycznych sezonowych scenach, w prywatnych rezydencjach a nawet na ulicach. Czasy elżbietańskie przyniosły nowy typ budynku, który miał służyć wyłącznie do wystawiania spektakli.
Budowa teatru w epoce elżbietańskiej
Nowe teatry budowane były na planie okręgu lub wielokątów. Znajdowały się w nich trzy rodzaje scen:
- przednia, będąca podwyższeniem, na którym odkrywano wydarzenia rozgrywające się pod gołym niebem,
- tylna służąca do ukazywania wydarzeń mających miejsce w pomieszczeniach,
- i górna na której prezentowano sceny balkonowe, jak słynna rozmowa Romea i Julii.
Aktorzy nie byli odgrodzeni od widowni – tanie miejsca stojące znajdowały się na placyku wewnątrz, zaś zadaszone galerie przeznaczone dla bogatszych widzów umieszczono po bokach. Zazwyczaj nie stosowano dekoracji – to aktorzy, dzięki swojej grze, mieli wpływać na wyobraźnię widzów. Bywało też, że używano tabliczek z nazwami miejsc.
Różnice pomiędzy tragedią antyczną i szekspirowską
W czasach elżbietańskich teatr przestał, tak jak w antyku, być sztuką o rygorystycznych zasadach tworzenia, stał się natomiast rozrywką dla ludzi każdego stanu. Aktorzy, szczególnie w komediach, często zwracali się bezpośrednio do publiczności, która żywo komentowała wydarzenia. Gdy widowni podobał się spektakl, aktorzy mogli liczyć na oklaski i wiwaty, jednak gdy przebieg wydarzeń nie zyskiwał ich akceptacji, pojawiały się gwizdy, krzyki, a nawet rzucanie kamieniami. By sprostać wymaganiom publiczności, sztuki musiały być ciekawe, pełne tajemnic, intryg i zwrotów akcji, a jednocześnie wzruszać, uczyć i bawić.
William Szekspir, uważany za najważniejszego reformatora teatru, znakomicie rozumiał oczekiwania widzów. Zaczął więc tworzyć dramaty, które zerwały z tradycją utrwaloną od czasów starożytnych – nie tylko pod względem budowy.
- Tragedia antyczna składała się z epejsodionów czyli części, w których występowali aktorzy, i stasimonów prezentujących pieśni chóru. Nowy typ tragedii natomiast zbudowany był z aktów obejmujących większe części oraz scen – czyli mniejszych partii związanych ze zmianą liczby występujących postaci.
- Najważniejszą cechą dramatu szekspirowskiego stało się zerwanie z jednością czasu, miejsca i akcji. Wydarzenia nie musiały już rozgrywać się w jednym miejscu i od świtu do zmierzchu, mogły też dotyczyć kilku wątków.
- W odróżnieniu od tragedii antycznej nie była też konieczna obecność chóru. Ponadto wprowadzone zostały sceny zbiorowe, podczas gdy w tragedii antycznej mogło występować maksymalnie trzech aktorów.
- W dziełach Williama Szekspira nad bohaterami nie ciążyło już fatum czyli nieodwołalna decyzja bogów. Sami decydowali oni o swoim losie.
- Nie musieli też być wybitnymi jednostkami z wyższych sfer o stałym charakterze. Postaci Szekspira dojrzewają, zmieniają poglądy i dokonują czynów niespodziewanych.
- Ważnym krokiem było również odrzucenie zasady decorum, która polegała na zgodności języka z treścią. W dramacie szekspirowskim tragizm i patos często mieszają się z komizmem, styl poetycki z potocznym, a świat rzeczywisty z fantastycznym.
Do upadku teatru w Anglii doprowadzili purytanie będący pod wpływem Kościoła, który uważał, że sztuka ta wpływa demoralizująco na społeczeństwo i w 1642 roku wpłynął na parlament angielski, który zarządził zamknięte wszystkich teatrów w kraju. Zawód aktora zresztą nigdy nie był traktowany poważnie ani nie przynosił prestiżu, pomimo faktu, że wielu widzów spektakli pochodziło z wyższych sfer i znajdowało przyjemność w oglądaniu sztuk teatralnych.
Język polski 