Świtezianka

„Świtezianka” – opracowanie

• Autor: Adam Mickiewicz
• Rok wydania: 1822, Wilno (tom „Ballady i romanse”)
• Epoka: romantyzm

Rodzaj i gatunek literacki

Utwór „Świtezianka” to ballada – powstałe w romantyzmie i bardzo popularne wówczas dzieło synkretyczne, łączące cechy różnych rodzajów literackich.

• Z epiki w “Świteziance” zaczerpnięta została osoba narratora. Ten, kto przedstawia wydarzenia, jest najpewniej mieszkańcem okolic jeziora i nie ma pełnej wiedzy na temat bohaterów.  Są też właśnie bohaterowie – dziewczyna i młodzieniec, a także mamy  fabułę – czyli całość wydarzeń – utwór prezentuje bowiem pewną historię. 
• Z liryki w balladzie zaczerpnięta została przede wszystkim budowa – tekst pisany jest wierszem. Dla tego rodzaju charakterystyczne są też liczne środki stylistyczne, a także uczuciowość i nastrój utworu.
• Z kolei elementy dramatu to dialogi, które toczą ze sobą postaci, a także obecność takich strof, które złożone są jedynie z wypowiedzi bohaterów.

Geneza „Świtezianki”

Do napisania tej ballady zainspirował Mickiewicza pobyt nad jeziorem Świteź znajdującym się na terenie dzisiejszej Białorusi. Według mieszkańców tych okolic zamieszkiwane ono było przez tajemnicze nimfy nazywane przez nich świteziankami. W epoce romantyzmu tematy takie jak fantastyczne stworzenia, natura, wina i kara czy tajemnica były dla pisarzy bardzo atrakcyjne, nic więc dziwnego, że opowieści te zainspirowały Mickiewicza.

Treść utworu „Świtezianka”

Akcja utworu dzieje się końcem lata, w nocy, nad brzegiem jeziora Świteź. Co noc spotykają się tutaj młodzi kochankowie – chłopiec, który jest strzelcem w borze, oraz tajemnicza dziewczyna, o której narrator przyznaje, że nic nie wie – jej postać jest tak ulotna, że nie wiadomo, skąd przybyła i dokąd odchodzi. Chłopiec pyta dziewczynę, skąd przyszła i kim są jej rodzice, chciałby też, żeby przestali się potajemnie spotykać nocami. Prosi, by została z nim i zamieszkała w jego chatce. Zapewnia, że będzie z nim miała dostatnie życie. Dziewczyna jest nieufna – pamięta słowa starego ojca, że mężczyźni potrafią pięknie mówić, ale tak naprawdę mają złe zamiary. Pyta więc, czy jest w stanie przyrzec jej wierność. Chłopiec na kolanach, powołując się na piekielne moce, zaklina się, że będzie stały w uczuciach. Na jego słowa z ust odchodzącej dziewczyny pada ostrzeżenie – kto złamie przysięgę, tego spotka sroga kara.

Chłopiec wraca sam ze spotkania. Nagle wody jeziora zaczynają się burzyć i wyłania się z nich postać przepięknej dziewczyny. Piękność pyta chłopca, dlaczego myśli ciągle o tamtej, która go zwodzi, z pewnością nie chce z nim być i być może nawet się naśmiewa z jego naiwności. Proponuje, by pozostał z nią – mogliby razem pląsać po jeziorze, żyć beztrosko i szczęśliwie. Chłopiec początkowo waha się – chciałby iść do nieznajomej, ale i pamięta o swojej dziewczynie. Kiedy jednak spod szat nimfy błyskają jej łabędzie piersi, a posłane przez nią fale zaczynają czule łechtać jego stopy, zapomina o ukochanej i bez wahania zaczyna biec do tajemniczej piękności. 

Kiedy młodzieniec w szalonym pędzie dociera na środek jeziora, dostrzega, kim naprawdę jest nieznajoma. Okazuje się, że jest to dziewczyna spod lasku, przed którą jeszcze przed chwilą zaklinał się, przyrzekając wierność. Ona pyta go, czy zapomniał o przysiędze i przypomina, że ostrzegała go przed złamaniem danego słowa. Tego, kto nie dotrzymuje obietnic, spotka zasłużona kara – dusza chłopca przez tysiąc lat będzie cierpiała pod rosnącym nad brzegiem Świtezi modrzewiem. Od tej pory przy brzegu jeziora snują się dwie postaci – dziewczyna, o której nikt nic nie wie, i jęcząca dusza młodzieńca uwięziona pod drzewem.

„Świtezianka” – budowa wiersza i środki stylistyczne

“Świtezianka” napisana została wierszem. Składa się z 38 czterowersowych strof i obecne są w niej rymy o układzie krzyżowym, czyli ABAB.

Środki stylistyczne	Przykłady
Epitety	– chłopiec piękny i młody – sinej Świtezi wody – przy świetle księżyca
Przenośnie	– Słowicze wdzięki w mężczyzny głosie, A w sercu lisie zamiary. – Piekielne wzywał potęgi, Klął się przy świętym księżyca blasku…
Wyrazy dźwiękonaśladowcze	– Zwiędła szeleszcze gałązka, – Wtem wiatr zaszumiał po gęstym lesie, – Wtem wietrzyk świsnął, obłoczek pryska,
Porównania	– Znikła jak lekki powiew wietrzyka, – I na wiatr lotne rzuciwszy stopy, Jak tęcza śmiga w krąg wielki,
Wykrzyknienia	– Ach, to dziewczyna spod lasku! – Ach, biada jemu, za życia biada! I biada jego złej duszy!
Powtórzenia	– Jest tam dostatkiem owoców, mleka, Jest tam dostatkiem źwierzyny; – Stój, stój, odpowie, hardy młokosie,
Pytania retoryczne	Jakiż to chłopiec piękny i młody? Jaka to obok dziewica?

Realizm i fantastyka

 “Świtezianka” łączy elementy i postaci realistyczne oraz fantastyczne. Do realistycznych, czyli prawdopodobnych (takich, jakie mogłyby istnieć w naszym świecie) należy miejsce akcji, czyli jezioro Świteź i jego okolice, postać młodego strzelca oraz nocne spotkania zakochanych nad wodą. Realistycznym elementem jest też składanie przez chłopaka obietnic oraz jego zdrada. Z kolei do postaci i elementów fantastycznych zaliczymy nimfę z jeziora, która panuje nad wodami, burząc je i posyłając fale, bieg młodzieńca po wodzie w stronę nieznajomej, a także karę za zdradę ukochanej.

Ludowa moralność

Adam Mickiewicz, jak wielu romantycznych twórców, zafascynowany był ludowością i wierzył, że to właśnie żyjący blisko natury prości ludzie wiedzą, jakie są zasady moralne, i dlaczego należy je respektować. Według ludowej moralności za każdą winę człowieka spotka kara. Grzech taki jak niedotrzymanie obietnicy (a młody strzelec przysięgał dziewczynie wierność, klęcząc przed nią i zaklinając się na moce piekielne) oznacza brak uczciwości, a zdrada skutkować będzie dotkliwą karą.

„Świtezianka” – motywy literackie

• Miłość
• Próba
• Zdrada
• Nieuczciwość
• Wina i kara
• Sprawiedliwość
• Natura